Уикипедия:Зертхана2: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш Отыз сегіз күн ішінде өмірге келген кеніш. Жезді кеніші тарихы
ш Janat.8484 (т) өңдемелерінен Kasymov соңғы нұсқасына қайтарды
Тег: Replaced Rollback
1-жол:
{{/Басы}}<!--Бұл үлгіні өшірмеңіз, осының астына жазыңыз-->
Ш.Әбдібекова бас қор сақтаушы , М. Төрегелдин атындағы
Жезді тау-кен және балқыту ісі тарихы музейі
Жезді өңірінің тарихы өте бай. Ертедегі саяхатшылар Жезді өзенін, Жез үңгір деп атаған. Белгілі ағылшын геологы С.Х.Болл Жезқазған аймағының ежелгі кеніштерін зерттеу барысында, 1911 жылы Жезді кен орындарында болған, сонан соң 1926 жылы геолог И.С.Яговкин геологиялық зерттеулер жүргізген. «Минеральные ресурсы Джезказганского региона» деген мақаласында, Жезді өзенінің бойында, марганец кенінің сыртқа шығып жатқан біліністерінің көп екенін жазады [1, 3].
Марганец – химия өнеркәсібінде, шойын мен болат қорытқанда көп көлемде пайдаланады.
Жезді кенінің құрамындағы сирек металдар кездеседі. рубидий (1 тонна марганец рудасында 110 грамм бар, 1 грамының бағасы 10 доллар) литий, цезий, талий сияқты сирек метталдар кездеседі. Академик Е.Букетов Жезді кеніндегі сирек металдарды қалай алу жолдарын Қарағанды химия-металлургиялық институтында зерттеді. Бүгінгі күні ол элементтерді шахтаның рудасынан және фабриканың миллиондаған тонна қалдықтарынан қалай алу жолдары толық зерттелді. Сонымен қатар Марганец шламдарының ауыл шаруашылығында қолдануға болатындығы анықталды. Жезді кеніндегі сирек металдардың құны марганецтің құнынан 15 есе көп көрінеді [2, 3-4]. Яғни, полиметалды кен. 1942 жылдан бері 8 миллион тонна марганец кені өндірілген екен. Жезді кенінің аса бағалысы браунит – марганец минералы және тотығы, түсі қара, сызығы қара қоңыр, жылтырлығы күңгірт металл тәріздес. Ол тұтас тығыз түрде кездеседі. Браунит марганец өндірудегі ең басты минерал. Марганец темір мен шойын қорыту үшін, шыныны тазарту үшін, бояу, құрғақ электр батареясын жасау үшін керек. Марганецтен медицинада химиялық препараттар жасалады.
Марганец – соғыс кезеңдерінде аса бағалы стратегиялық маңызы зор және құрыш, болат өндірісінде металдың беріктігін арттыратын негізгі шикізат.
Жезді және Найзатас арасы 6 шақырым – аймақтағы негізгі кен орындары. Мұнда кен жерге жақын орналасқан және сапасы жоғары. 1929 жылдан 1933 жылдар аралығында Қарсақбай мыс комбинатының шарпу пешіне флюс ретінде Найзатастың желілерінен кен алынған, ол шлактағы мыс көлемін барынша азайту үшін өте қажет еді. Найзатас және Жезді кен орындарымен тыңғылықты әрі кешенді түрде айналысқан Қ.И.Сәтбаев [3, 54- 55].
Қ.И.Сәтбаевтың басшылығымен 1936 жылы геологиялық партия осы екі кен орындарында бұрғылау, барлау жұмыстарын бастады. 1941 жылы С.Ш.Сейфуллин екеуі оның жылпы қоры 998,2 мың тонна деп анықтаған еді. 1939 жылы Екінші Дүниежүзілік соғыстың қарсанында АҚШ-тың ірі болат өндіретін концернінің басшысы Донирдиардың: «Соғыс жағдайында марганец алтыннан да қымбат, Кентукки подвалдарында сақтаулы тұрған алтындарды бір уыс марганец үйіндісіне беруге тура келетін заман туады» - деген екен. 1942 жылы Екінші дүниежүзілік соғыстың қиын-қыстау кезеңінде қару-жарақ өндірістерінде «Марганец аштығы» туындады. Себебі марганец металдың беріктігін арттыратын негізгі шикізат. Бұрын Одақта өндірілген марганецтің 91,6 пайызын берген Украинадағы Никополь кенішін немістер 1941ж. тамызда басып алды. Грузиядағы Чиатура кенішіне жол кесілді. КСРО танктер мен самолеттерге оқ өткізбейтін қалқан (броня) шығаруға қажет құнды металсыз қалды. 1942 жылы майданға «марганец аштығы» қауіп төндіргенде Жезді кені тіршілік нәріне айналды. [1, 2].
«Тез арада марганец табыңдар» - деген шұғыл тапсырманы алған геологтар іске кірісті. Осы кезде Қаныш Сәтбаев Жезді кенішін ашуға ұсыныс берді. Мәскеуден Жездіге геолог Копровский, металлург Ярус және КСРО қара металлургия министрлігі техникалық бөлімінің бастығы келді. Белуардан қар кешіп, болашақ кеніштің орнынан, оппы қарды ашып аяқ астынан тамаша минералдардың түрлерін (браунитті) қолына алғанда қатты қуанды. Өйткені кен жер бетіне таяу жерде жатқан еді. Міне осындай қысылтаяң шақта Қ.И.Сәтбаевтың көрегендігі арқасында Жезді өзенінің аңғарында, өндіріс тарихында болмаған өте қысқа мерзімде небары 5-6 аптада (38 күнде) Жезді марганец кеніші өмірге келді. 1942ж. 12 маусымда Қазақстан марганеці Орал мен Сібір зауыттарына жөнелтілді. Жезділіктер 1942-44 ж.ж. осы кезеңде Венгрия, Румыния, Чехословакия кеніштерін қосып есептегенде өндірілген кеннен анағұрлым артық марганец алды. Кейіннен бұл ерлік еңбек соғыс кезеңіндегі шешуші майдандардағы ірі жеңіспен пара-пар бағаланды [4,3].
1942 жылдың сәуірінің соңғы күндерінде Жезді кенішінің құрылысын басқаруға бұрын Кривой Рог тау-кен комбинатында, Оралдың Бақал кенішінде директор болып істеген білікті маман Николай Федорович Михайлов келді. Онымен бірге «Главруданың» күрделі құрылыс жөніндегі орынбасары Бирман, ол кейін бір жарым жыл Жездіде тұрды, ОКС бастығы Герасимов, бас маркшейдер Горланов келді.
Соғыс жағдайына байланысты кеніш құрылысы жобалау құжаттарынсыз (проектно-сметная документация) жүрді. Құрылысқа қажет құрал-жабдықтарды министр Тевосянның өзі жіберіп отырды [1, 6-9].
Қ.И.Сәтбаев: - Болашақтың қандай түрін болса да жасап шығару үшін марганец керек екені айқын. Марганец рудалары жаратылыста өте сирек кездеседі... Қазақстанның байтақ даласының түпкірлерінің бірінде соғыстағыша қарқынмен аса ірі марганец руднигі салынды. Қазір рудник Магнитогорскийге және басқа көптеген металлургия заводтарына мыңдаған тонна аса бағалы рудалар беріп, оларды марганец жөніндегі керегімен толық қамтамасыз етіп отыр...
Ленин туы. 1943 ж. 3 қантар.
 
Жезді кені 17 кенді аудандарда кездеседі. Алғаш кенді №10-шы кен шоғырынан алған. Ол жерге 2012 жылы Жезді марганец кенішінің 70 жылдығы қарсаңында Макен Төрегелдин атындағы тау-кен және балқыту ісі тарихы музейі белгі орнатқан. 1942-1946 жылдар аралығында №1, 1а, 2, 3, 4, 6, 7, 8/9, 10, 12 кен шоғырларынан 586 809 тонна, сапасы – 33,2 % және Найзатас кен орнынан 92 210 тонна, сапасы – 38,16% марганец кені алынды [3, 53-57].
Кеніш ашылғанда келген алғашқы жұмысшылар шатырлар мен киіз үйлерде тұрды. Кейін тұрғын барактар, асхана, монша, наубайхана салынды. Жезді кенішінің құрылысына еліміздің түкпір-түкпірінен маман жұмыскерлер, инженер-техниктер шақырылды. Липецк, Криво-Рогтан келген маман жұмыскерлер, инженер-техниктер, Қарағанды, Ақмола, Солтүстік Қазақстаннан келген еріктілер, кенші кәсіптеріне үйретілген жергілікті халық. 1942-43 жылдардың қақаған қысында Рудник поселкесінен Жездіге дейін №110 теміржол линиясы салынды. Оған Степлагтың 2731 тұтқыны тартылды. Бұл жұмыс П.К.Жуковскийдің басшылығымен іске асты. «Күн сайын кешкілік марганец руднигінің бастығы Николай Федорович Михайлов, №110 теміржол құрылысының (қазір көше) бастығы Петр Корнеевич Жуковский, бас инженер Айзик Абрамович Портнов және №110 құрылыстың байланыс бастығы Костяков бас қосып Мәскеуден телефон күтетін, - деп жазады өлкетанушы М.Төрегелдин. – Өйткені күн сайын кешкі сағат 21-де Н.Михайловқа Бас Қолбасшы Сталиннің өзі телефон шалып, жағдайды қадағалап отыратын. Бар-жоғы бір минут қана сөйлесетін, қанша марганец жөнелтілгенін сұрайды» [5, 159]. Осыдан жауапкершіліктің қандай ауыр болғанын түсінуге болады. Партия жұмысын басқаруға Ворошилов облаткомының секретары Григорьев келген. Қарағанды облаткомының хатшысы Т.И.Абабкав, Жезқазған ауаткомының хатшысы С.П.Пәлімбетов жиі келіп тұратын.
1942 жылы шамамен төрт мыңдай адам еңбек майданында жанқиярлықпен жұмыс істеді. Кен ашық әдіспен, тіпті қолдың күшімен атқарылды. Күрек, қайла, балға, компрессор - техниканың түрі осы болды. Мысалы, екі бұрғышы бір аусымда бар болғаны 40-50 см оқпанды (шпур) қолмен бұрауға шамасы келді. Әр жұмыскер күніне 10-16 сағат жұмыс істеді. Әр кеншінің күндік нормасы 16 тонна кен болды. Жұмыс қиындығына қарамастан, күндік норманы 20-30 тоннаға жеткізіп отырған үздіктер де болды. Күніне әр жұмыскерге 800 грамм нан берілді. Кеніште пайдалануға майданнан 200 ГАЗ-АА су жаңа 1,5-тонналық жүк машиналар, 3-тонналық бортты 80-ЗИС машиналары және міндетті қызметті орындауға мобилизация ретінде шоферлар келді. Олар Жезқазған қалашығының Весовая станциясына марганец апарып, қайтарда құрылыс материалдарын ала келетін. Ол уақытта темір жол жоқ болатын. Весовая мен Жезді арасына темір жол бір мезгілде салына бастады. Соғыс жылдарында еңбек еткен, 1949 жылдан 1976 жылға дейін кен басқармасының директоры болған, әрі Қаныш Сәтбаевтың шәкірті Әбдрахман Тоқтыбаевтың бір естелігінде: «20 минутке дейін жұмыстан қалсаң, әкімшілік жазасын беретін, одан көп қалсаң сотқа тартатын, не майданға, айып батальонына жөнелтетін. Өз ісіне жауапсыз қарап, өндіріс жабдығын істен шығарғанда, оның құнын 5 есе төлейтін. Бір машина жүксіз бос жүрмейтін. Міне, осындай қатаң тәртіптін, жанкешті еңбектін арқасында танкілердің (басқадай техникалардың да) болат сауыттарын құюға қажетті марганец кенін Урал мен Сібір зауыттарына үздіксіз жібердік» - деп жазған [6, 1].
1943 жылдың күзінде кенішке темір жол тартылып, кен бункерлерден тікелей тиеліп, жұмысты едәуір жеңілдетті. 1943 жылдың бірінші жартысында тоқпен жүретін компрессор іске қосылды, енді жұмыс өнімділігі артты. Кеніште ең алғаш күннен бастап жұмыс істеп, жақсы көрсеткіштерімен көзге түскендер қатарында: проходчик Ким, забойщик Қайыржанов, механик Бекальский, медник-аккумуляторщик Ивакиндер бар. Иван Бельяминов, Николай Волошинко, Рудольф Тъярт, Степан Трухин, Федор Триппель еңбек армиясы жолдамасымен келіп, жезділіктер болып тұрақтап қалған мамандар. Иосиф Николаевич Богданчиков академик Сәтбаевтың шәкірті Жезді кенін барлап, оның өндірісіне басынан аяғына дейін қызмет еткен құрметті геолог. Жүсіп Шамшиев, Жаналинов т.б. жүздеген жерлестер есімі Жезді кенішінің тарихында және Құрмет кітабында жазылып қалды. Ерліктің ерекше үлгісі ретінде 1943 жылы 2-ші сәуірде 245 оқпан (шпур) бұрғылаған А.Н.Гриппасты айтуға болады. Оның үлгісін Баймағанбетов, Лаубай Жамшиев, Ахмедия Ділманов, Айтжан Сейтенов, Б.Сексенбаев, Т.Сулейменов, Қ.Күзембаев, Қ.Мұқышев, К.Сатаев, М.Ұмытқанов сонымен қатар Дәуімбай Молдабеков, Жәнібек Әжібеков, Қойшығара Досетов, Сейтбек Хасеновтар жалғастырды. Олардың ішінде ерлікпен қаза болған Ұлы Отан соғысының Батыры Анатолий Живов та бар. Мәкен Төрегелдин атындағы Жезді кентіндегі тау-кен және балқыту ісі тарихы музейінде сол жылдардың естен кетпес естеліктері жеткілікті. «Кен басқармасына – 60 жыл», «Замана бейнелері, замана қырлары», «38 күн мен түн» экспозицияларында өткен тарих, тамаша ерлік пен еңбектің, адамдардың тағдыры баяндалады.
Академик Қ.И.Сәтбаевтың сөзімен айтқанда «Жезді руднигі - шайқаста жеңіс алып берген қолбасшы болмағанымен соған еңбек сіңірген атақты солдат». Жезді өзенінің жағасында орын тепкен алақандай ауылдың әр шаңырағының 2-3 буын ұрпағының ғұмыры осы кенішпен тағдырлас. Жауынгер өндіріс қаһармандары тізімінің басында тұратын есім – Әбдірахман Тоқтыбаев. Ол кісі 34 жыл өмірін осы кенішке арнаған, соның 27 жылын кеніш директоры болған Әбдірахман Тоқтыбаевтың тұрған үйіне 2014 жылы ескерткіш тақта орнатылды. Сол жылы Жезді кентінің орталығында кеніштің алғашқы құрылысшыларына ескерткіш белгі орнатылып, алаң ашылды.
Жезді кеніші 1942 жылдың маусымының 12-де ең алғашқы марганец кенін Магнитогорск заводына жіберді. Осы күн Жезді кенішінің іске қосылған күні деп есептеледі. Үстіміздегі жылы бұл кенішке 76 жыл болады. Соғыс жылдарында кеніш КСРО-ның марганецке мұқтаждығының 80 %-ын өтеді. Бұл өндіріс тылдағы ерлік еңбектің ескерткіші секілді.
 
 
 
 
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
 
1. И.Н.Богданчиковтың естелігі. 1971 ж.
2. КазИМС институтының есебі. Алматы, - 1994 ж.
3. К.И.Сатпаев. Собрание трудов.5 том 1999 г.
4. Қазақ Совет энциколпедиясы. 3 том. Алматы.
5. М. Төрегелдин. Мәңгілік мұра. Қарағанды, - 1998 ж.
6. А.Тоқтыбаевтың естелігі. 1975 ж.