Оңтүстік Америка: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш Амангелді Нұрбол (т) өңдемелерінен Kasymov соңғы нұсқасына қайтарды
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
{{Құрлық
|сурет Атауы = South America (orthographicОңтүстік projection).svgАмерика
|еніСурет = South America (orthographic = 200 pxprojection).svg
|Сурет тақырыбы = Оңтүстік Америка құрлығы
|сурет атауы = Оңтүстік Американың жер шарындағы көрінісі
|ауданы Территория = 17, 840, 000
|халықХалық саны = 387, 489, 196 (2011)
|Халық тығыздығы = =21.,4
|этнохороним Этнохороним = оңтүстік американдықамерикалық, американдықамерикалық
|құрамынЕлдер кіретін мемлекеттер = 12
|тәуелдіТәуелді аймақтар = 3
|танылмағанТанылмаған аймақтар = =
|тілдеріТілдері =
|уақытУақыт белдеулері = [[UTC-2]] тен [[UTC-5]]
|Интернет үйшігі =
|интернет ұяшығы =
|Ірі қалалары = <br/>{{flagicon|Brazil}} [[Сан-Паулу]]<br/sh>{{flagicon|ArgentinaPeru}} [[Буэнос-АйресЛима]] <br />{{flagicon|BrazilColombia}} [[Рио-де-ЖанейроБогота]] <br />{{flagicon|ColombiaBrazil}} [[БоготаРио-де-Жанейро]] <br />{{flagicon|PeruChile}} [[ЛимаСантьяго]] <br />{{flagicon|ChileVenezuela}} [[СантьягоКаракас]]<br />{{flagicon|VenezuelaArgentina}} [[КаракасБуэнос-Айрес]]<br />{{flagicon|ColombiaBrazil}} [[МедельинСалвадор]]<br />{{flagicon|Brazil}} [[Белу-ОризонтиБразилиа]]<br />{{flagicon|ColombiaBrazil}} [[Кали (город)|КалиФорталеза]]}}
|Ортаққордағы санаты = South America
 
}}
'''Оңтүстік Америка''' — батыс жарты шардың оңтүстігіндегі құрлық.<ref>Қазақ энциклопедиясы, 7 том 6 бөлім</ref> Жерінің аумағы (аралдарымен қоса есептегенде) 18,28 млн. км². Халқы 340 млн. адам (2000). [[Солтүстік]]тен [[оңтүстік]]ке қарай 7150 км-ге, батыстан шығысқа қарай 5150 км-ге созылған. Құрлықтың солттүстіктен [[Кариб теңізі]]мен, батысын [[Тынық мұхиты]], шығысын [[Атлант мұхиты]], оңтүстіктен Магеллан, Дрейк бұғаздарының суы шайып жатыр. Солтүстік-батысында жіңішке [[Панама]] мойнағы арқылы Орталық және [[Солтүстік Америка]]мен жалғасады. Ең биік жері – [[Аконкагуа]] (6960 м). Теңіз деңгейінен ең төмен жатқан жері – [[Вальдес ойысы]] (–40 м). Оңтүстік Америкадағы ең ұзын өзен жүйесі – [[Амазонка]] (Мараньон саласымен қоса есептегенде – 6437 м). Дүние жүзіндегі теңіз деңгейінен ең биік орналасқан көл – [[Титикака]] (биіктігі 3812 м), ең биік су құламасы – Анхель (1054 м) және ең биік жанартау – Льюльяйльяко осында орналасқан. Оңтүстік Америка құрамына Отты Жер, Фолкленд, Галапагос аралдары, Чили топаралы, т.б. ұсақ аралдар кіреді.
 
== Жер бедері ==
[[Сурет:South america.jpg|thumb| alt=A.| ''Оңтүстік Американың картасы''.]]Оңтүстік Американың батыс бөлігін [[Кордильера]] тау жүйесінің жалғасы – [[Анд таулары]] алып жатыр. Ол қатпарланып созылған Солтүстік, Орталық, Оңтүстік Анд жоталарынан тұрады. Солтүстігінде [[Венесуэла]]ның Кариб Андысы 2 тізбек құрайды. Колумбия Кордильерасы Шығыс, Орталық, Батыс болып бөлінеді. Эквадор Андысында Чимборасо (6310 м), Котопахи (5897 м), Сангай (5230 м) жанартаулары кездеседі. Орталық Анд енді, кең (750 км). Мұнда Титикака көлі, батыс жағалауында Атакама шөлі, Льюльяйльяко жанартауы орналасқан. Оңтүстік Анд Басты Кордильера мен Жағалық Кордильерадан тұрады. Ең оңтүстігіндегі Патагония Андысы батысқа қарай Патагония үстіртіне ұласады. Құрлықтың солтүстік-шығысындағы Гвиана таулы үстірті мен шығысындағы [[Бразилия]] таулы үстіртін дүние жүзіндегі аса ірі ойпаттардың бірі – Амазона ойпаты бөліп жатыр. Ол Ориноко өзенінің сол жағындағы Ориноко Льяносы ойпатымен жалғасқан.
Line 21 ⟶ 23:
== Геологиясы ==
[[Сурет:South America - Blue Marble orthographic.jpg|thumb| alt=A.| ''Оңтүстік Америка рельефі''.]]Құрлықтың шығысы негізінен жазық және таулы-үстіртті болып келеді, бұл бөлік ежелгі Гондваналық Оңтүстік Америкалық платформада орналасқан. Платформаның қазіргі іргетасы архей-протерезойлық қалқандар түрінде (Гвиана, Батыс және Шығыс Бразилия) жер бетіне шығып жатыр. Ол кристалды тақтатас, гранитті гнейс пен кварциттен құралған. Абстракциялық жасы 1,5 – 4 млрд. жыл аралығында. Олардың арасында қат-қабаттық интрузия мен жанартаулық әрекеттер әсерінен қалыптасқан конгломераттар (Рорайма формациясы) кездеседі. Әсіресе Бразилия қатпарлығы ежелгі құрылымдарға көптеген өзгерістер жасап, қазіргі жер бедерінде Орталық және Шығыс Бразилия қалқандарындағы орталық массивтер мен тұқылды таулы үстірттер жүйелерін қалыптастырды. Олар бір-бірінен тектоникалық Парнойбо, Сан-Франсиску және Парана ойыстары арқылы бөлініп жатыр. Гвиана мен Бразилия таулы үстіртіне сәйкес келетін, тұтастай көтерілген аймақ аралығында өте үлкен алқапты алып жатқан Амазона, Ориноко, Ла-Плата ойпатты жазықтары қалыптасты. Жер бедері біртегіс, көбінесе батпақты, континенттік шөгінділермен жабылған қат-қабатты аккумулятті ойпаттар түрінде болып келеді. Юра-бор дәуірлеріндегі Оңтүстік Атлант мұхиты табанындағы тектоникалық қозғалыстар әсерінен Парана ойысында терең жазықтар пайда болды. Батыстағы Анд жүйесінің қалыптасуы герцин қатпарлығынан басталады, бірақ негізгі тау жасалу Тынық мұхиттық геосинклиналды белдеудегі кейінгі альпілік қатпарланумен байланысты әлі де жалғасуда. Жанартаулардың атқылауы өте күшті болған Орталық Анд таулы қыратында терең тектоникалық жарықтар (грабендер) мен әрекетті жанартаулар жүйесі қалыптасты. Тау жүйесінің биіктеуі және Антарктида құрлығымен жақын жатуына байланысты плейстоцендік [[мұз басу]] жүрді. Патагония Андысының тау басы түгелдей мұздықтармен жабылған. Соның әсерінен Патагония Андысының батыс жағалауында мұздық жер бедері пішіндері мен жағалаудың фьордты және шхерлі типтері кездеседі.
 
== Пайдалы қазбалары ==
Оңтүстік Америка қойнауы кен байлықтарына, әсіресе [[мыс]], [[темір]], [[марганец]], [[молибден]], [[қалайы]], полиметалл мен сирек кездесетін метал кендеріне өте бай. Темір кенін өндіруден Бразилия дүние жүзінде 2-орынды, [[Чили]] мыс кенін өндіруден дүние жүзінде 1-орынды иеленеді. [[Перу]], Чили, [[Боливия]] жерінде, Бразилияда алтын мен алмастың ірі кен орындары кездеседі. Боливияда солтүстіктен оңтүстікке қарай 940 км-ге созылып жатқан қалайы белдеуі орналасқан. Теңіздің жағалық жазықтары мен синеклизаларында мұнай мен газдың мол қоры кездеседі. Маракайбо, Ориноко, Магдалена, Гуаякиль ойыстарында мұнайдың, Амазона ойпаты мен Бразилия таулы үстіртінің оңтүстік-шығысында тас көмірдің ірі кен орындары бар. Колумбия Кордильерасындағы замартастың, Чилидің солтүстігіндегі алтынның және селитраның мол қоры дүниежүзілік маңызға ие.
Line 26 ⟶ 29:
== Климаты ==
Оңтүстік Америка дүние жүзіндегі ең ылғалды құрлық, әрі жерінің басым бөлігі төменгі ендіктерде орналасқандықтан күн сәулесін де мол алады. Оңтүстік Америка 6 климаттық белдеу деңгейінде орналасқан. [[Климат]]тағы өзгерістер әсіресе жауын-шашынның маусымдылығына тікелей тәуелді. Сол себепті құрлық үстінде қысым жыл бойы көршілес мұхит айдындарынан төмен болады да, ауа массалары оның ішінде экваторлық және муссонды-пассаттық циркуляция басым түрде құрлыққа қарай бағытталған. Оңтүстік Американың орографиялық ерекшелігі, яғни батыстағы Анд тау жүйесі құрлықта меридиан бағытында ауа қозғалысының қалыптасуына әсер етеді. Атлант мұхитына қарай жазық жер бедері басым болғандықтан мұхиттың климатқа әсер ету дәрежесі күшейеді. Қаңтар айында құрлықтың басым бөлігі қатты қызады. Ең қатты ыситын жер – Гран-Чако жазығы, ондағы абстракциялық максимум температура 49°С. Суық Перу ағысы шайып өтетін құрлықтың батыс жағалаулық бөлігі шығыспен салыстырғанда әлдеқайда салқын әрі құрғақ болады, бұл Атакама шөлінің қалыптасуына себепші болды. Жауын-шашынның мөлшері мен оның таралуы құрлық бойынша біркелкі емес. Ылғалдың ең көп түсетін жері Колумбияның батысы мен Чилидің оңтүстігі (5000 – 8000 мм), Амазонияның батысы мен оған жалғас жатқан Анд етегі, Гвиана таулы үстіртінің батысы, Бразилия таулы үстіртінің шығыс беткейінде 2000 – 3000 мм және одан да мол, ал құрлықтың қалған бөліктері 1000 – 2000 мм-ге дейін ылғал алады.
 
== Ішкі сулары ==
[[Сурет:Iguazu Décembre 2007 - Panorama 4.jpg|thumb| alt=A.| ''[[Игуасу]] сарқырамасы''.]]
Line 161 ⟶ 165:
|}
 
== СілтемелерДереккөздер ==
{{дереккөздер}}
* [[Солтүстік Америка]]
 
* [[Латын Америкасы]]
* [[Құрлықтар]]
* [[Мұхиттар]]
== Сыртқы сілтеме ==
* [http://jagrafia.ucoz.kz/photo/kartalar/otstik_amerika/3-0-50 Оңтүстік Америка картасы]
 
== Дереккөздер ==
<references/>
{{wikify}}