|
== Өмірбаяны ==
Шоқан [[1835 жыл]]дың [[қараша]] айында Күнтимес қыстауында (қазіргі [[Қостанай облысы]] [[Сарыкөл ауданы]], Күнтимес ауылы) аға сұлтан Шыңғыс Уәлихановтың отбасында дүниеге келген. Әкесі Шыңғыс Уәлиұлы сол кезде Аманқарағай округінің (орталығы Қараоба мекені) аға сұлтаны болатын. (Шыңғыс сұлтан Күнтимес қыстау-ордасын осы Қараобадан теріскей-батысқа қарай 40 шақырымдай жердегі қалың қайың мен қарағай орманының қойнауында салдырған еді [История Казахстана в русских источниках ХҮІ-ХХ веков. ҮІІІ т. Ч.1. 143-144, 342 с. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – 716 с.]. 1844 жылы округ орталығы Құсмұрын қамалына ауысқаннан кейін дуан аты Құсмұрын болып өзгертілді. Шоқанның өз атасы Уәли патша үкіметі ресми түрде бекіткен Орта жүздің ханы болған. Бабасы – Қазақ Ордасының Ұлы ханы [[Абылай]], Шоқан оның шөбересі. <br>
Шоқан [[1835 жыл]]дың [[қараша]] айында Құсмұрын бекетінде қазіргі [[Қостанай облысы]] [[Әулиекөл ауданы]]ндағы Құсмұрын жерінде атақты аға сұлтан Шыңғыс Уәлиханов отбасында дүниеге келген. Әкесі Шыңғыс Уәлиханұлы сол кезде Аманқарағай дуанының (орталығы Қараоба мекені) аға сұлтаны болған. Округ орталығы 1844 жылы Құсмұрын қамалына ауысқаннан кейін дуан аты Құсмұрын болып өзгертілді. Шоқанның өз атасы Уәли Орта жүздің ханы болған. Арғы атасы Қазақ Ордасының Ұлы ханы [[Абылай]], Шоқан оның шөбересі. Шоқанның балалық шағы қыс кезінде Обаған бойындағы Күнтимес ордасында, [[жаз]]да [[Есіл (өзен)|Есіл]]дің оң саласы [[Аққанбұрлық]] алабындағы ата [[жайлау]]да өткен. Әжесі Айғаным тұратын Сырымбеттегі хан ордасында да балдәурен күндерін өткізген.«Жеті жұрттың тілін білуге тиісті» хан тұқымы болғандықтан, [[Күнтимес]] ордасындағы әкесі ашқан ауыл мектебінде [[хат]] таныған Шоқан сол мектепте ортағасырлық қыпшақ-шағатай тілін меңгереді, парсыша, арабша тіл сындырады.Шоқанның жақын туыстарының естеліктеріне қарағанда, ол бала кезінен білімге бейім әрі құмар болған. Шоқан тарихи аңыз-әңгімелерге ерте бастан-ақ қызыққан. Ол жастайынан данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең- жырларын зор ықыласпен тыңдап өсті. Оған тәрбие беруде сұлтан әулетінен шыққан әжесі Айғанымның ықпалы күшті болды. Ол жас Шоқанға ежелгі қазақ аңыздарын, аңыз-әңгімелерін, мақал-мәтелдері мен даналық сөздерін жиі айтып отыратын. Шоқан 12 жасына дейін Құсмұрындағы мектепте оқып, мұсылман діні ілімімен танысты. Шоқан ауылдық бастауыш мектепте оқып жүріп-ақ араб, парсы, шағатай тілдерінің негізін үйреніп алды.
Шоқанның балалық шағы қыс кезінде Күнтимес ордасында, [[жаз]]да [[Есіл (өзен)|Есіл]]дің оң саласы [[Аққанбұрлық]] алабындағы атасы Уәлиханнан тарайтын әулеттің ата [[жайлау]]ында өткен. Сырымбеттегі хан ордасын мекен ететін әжесі Айғаныммен, басқа да жақын туыстарымен негізінен осы жазғы жайлау кезінде кеңінен араласты. «Жеті жұрттың тілін білуге тиісті» хан тұқымы болғандықтан, [[Күнтимес]] ордасындағы әкесі ашқан ауыл мектебінде [[хат]] таныған Шоқан сол мектепте ортағасырлық қыпшақ-шағатай тілін меңгереді, парсыша, арабша тіл сындырады,сурет салуды үйренеді. Ол бала кезінен данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең-жырларын ықыластана тыңдап өсті,білімге қабілеттілігін танытты. Оған тәрбие беруде қожа әулетінен шыққан сауаты мол әжесі Айғанымның да ықпалы күшті болды. Әжесі бала Шоқанды көне әдебиет үлгілерімен таныстырды. Қисса-дастандарды оқуға баулыды [Уәлиханов Ш.Ш.Бес томдық шығармалар жинағы. 1 т. 13-14 б. – Алматы: Ғылым, 1984. – 432 б; 5 т. 314-335 б. – Алматы: Ғылым, 1985. – 528 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. (Аққанбұрлық алабында. 82-104 б.) – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б.].
Шоқанның жақын туыстарының естеліктеріне қарағанда, ол бала кезінен білімге бейім әрі құмар болған. Шоқан тарихи аңыз-әңгімелерге ерте бастан-ақ қызыққан. Ол жастайынан данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең-жырларын зор ықыласпен тыңдап өсті. Оған тәрбие беруде сұлтан әулетінен шыққан әжесі Айғанымның ықпалы күшті болды. Ол жас Шоқанға ежелгі қазақ аңыздарын, аңыз-әңгімелерін, мақал-мәтелдері мен даналық сөздерін жиі айтып отыратын. Шоқан 12 жасына дейін Құсмұрындағы мектепте оқып, мұсылман діні ілімімен танысты. Шоқан ауылдық бастауыш мектепте оқып жүріп-ақ араб, парсы, шағатай тілдерінің негізін үйреніп алды.
Шоқан — атақты хандар әулетінің]] ұрпағы. Оның бабасы [[Абылай]] қазақтың XVIIІ ғасырдағы ұлы ханы, ал атасы [[Уәли]] Орта жүздің патша үкіметі ресми түрде бекіткен соңғы ханы еді. Шоқанның әкесі — [[Шыңғыс Уәлиханов]] та сол заманның көзі қарақты білімді адамдардың бірі болды. Ол [[1834 жылы]] Омбыдағы Сібір казак-орыс әскери училищесінің Азиялық мектебін бітірді. 1838 жылы майор, 1852 жылы подполковник, 1855 полковник шеніне ие болды. 1834-1853 жылдары Аманқарағай (кейіннен Құсмұрын) округінің, 1854-1857 жылдары Батыс Сібір генерал-губернаторлығына қарайтын Сібір қазақтары облыстық басқармасының кеңесшісі, 1857-1865 жылдары [[Көкшетау]] округінің аға сұлтаны қызметтерін атқарды. Шоқаннын нағашылары — [[Баянауыл|Баянауыл өңіріндегі]] атақты [[Шорман би Күшікұлы|Шормановтар әулеті]]. Туған нағашысы [[Шорманов Мұса]] полковник, [[Баянауыл]] округінің 1854-1868 жылдардағы аға сұлтаны, этнограф.
[[Сурет:4okan u.JPG|thumb|right|Аға сұлтан Шыңғыс Уәлиханов қазақтың игі жақсыларымен бірге|300px]]
Шоқанның ата-бабалары атақты [[Төре|сұлтандар әулетіне]] жатады. Оның арғы бабасы [[Абылай хан]] XVII ғасырдағы айбынды қазақ билеушілерінің бірі болды. Ал атасы [[Уәли хан]] патша үкіметі ресми түрде бекіткен қазақтың соңғы ханы еді. Шоқанның әкесі - [[Шыңғыс Уәлиханов]] білімді адам болған. Ол [[1834 жылы]] Омбыда Сібірдің казак әскери училищесін бітіріп, орыс армиясында жоғары әскери шен - полковник атағын алды және Қазақстанды басқару аппаратында бірсыпыра жауапты қызметтер атқарды: Құсмұрын округінің аға сұлтаны, Сібір қырғыздарының облыстық басқармасының кеңесшісі, [[Көкшетау]] округінің аға сұлтаны болды. Россияның алдында сіңірген еңбегі үшін оған өмірлік мұра ретінде [[дворян]] атағы берілді. Шоқаннын анасы жағынан туыс нағашылары — [[Баянауыл|Баянауыл өлкесіндегі]] атақты [[Шорман Би Күшікұлы|Шормановтар әулеті]] болатын. [[Шорманов Мұса]] орыс армиясының полковнигі, белгілі қазақ биі, [[Баянауыл]] сыртқы округының аға сұлтаны еді.[[Сурет:4okan u.JPG|thumb|right|Аға сұлтан Шыңғыс Уәлиханов қазақтың игі жақсыларымен бірге|300px]]
=== Кадет корпусы ===
[[1847 жыл]]ы 12 жасар Шоқанды әкесі сол кездегі еңОмбы қаласындағы таңдаулы оқу орны болып есептелген Сібір кадетікадет корпусына оқуға орналастырадытүсіреді. Шоқанның бүкіл келешегі мен, ғылым, өнер жолындағы талантынқабілетін ашуда бұл оқу орнының маңызы ерекше болды. МұндаЖеті жабықжылдық корпуста әскери оқусабақтардан орныбасқа болғаныменжалпы география, көптегеноның пәндерішінде әскериқазақ сабақтарғадаласының қосасипаттамасы, орыстарих, дін сабағы (мұсылмандар ислам шарттарын), орыс және батыс әдебиеті, географиясыфилософия меннегіздері, тарихыботаника, философиязоология, физика, математикаалгебра, негіздерігеометрия мен тригонометрия, шетелсәулет өнері, сызу мен сурет пәндері, орыс, француз немесе неміс тілдері оқытылыпоқытылды. Казак-орыс балалары үшін қазақ тілі сабағы жүрді. Жоғары класс оқушыларына қылыштасу мен би сабақтары арнайы өткізілді. Осылардың бәрі: мәнді оқу бағдарламасы, орыстыңмұғалімдердің озықбілім ойлысапасы, интеллигенттерініңсол өкілдерізаманның сабақдемократиялық бергенидеялар рухымен тыныстаған бір шоғыр ұстаздардың сергек тәлімі, тумысынан зерек Шоқанға ерекше ықпалын тигізді. ОқытушыларОқуға құрамындатүскен білімдікезде жәнеорыс прогресшілтілін ойбілмеген Шоқан өзінің зеректігімен тілді тез арада үйреніп алды. Екі-пікірліүш адамдаржыл көпішінде-ақ болғаналғырлығымен, жүйрік ойымен көзге түсті.
Кадет корпусына алғаш оқуға түскен кезде Шоқан орыс тілін білмесе де өзінің зеректігімен тілді тез үйренді. Шоқанның корпуста бірге оқыған Г.Н. Потанин: «Өзінің орыс жолдастарын басып озып, Шоқан тез жетілді… Оған талайлар-ақ назар аударды. Ол сондай қабілетті еді және оқу орнына түспей тұрып ақ сурет сала білетін», дейді. Оған әсіресе орыс тілі мен әдебиеті оқытушысы, шығыстанушы Костылецкий мен тарих пәнінің оқытушысы Гонсевский күшті ықпал етті. Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Герцен, Белинский т.б. орыс классиктерін және батыс әдебиетінен Диккенс, Теккерей, Руссо шығармаларын, «Современник» журналын үзбей оқып, әлеуметтік өмірдің және әдебиет ағымының қай бағытта, қалай дамып бара жатқандығын аңғара алатын, өз кезінің саналы азаматының бірі болған.
Шоқанға әсіресе орыс тілі мен әдебиеті пәнінің оқытушысы, шығыстанушы Н. Костылецкий мен өркениет тарихынан сабақ беретін Г. Гонсевскийлердің ықпалы күшті болды. Сондай ұстаздардың әсер етуімен Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Герцен, Белинский т.б. орыс классиктерін және батыс әдебиетінің Диккенс, Теккерей, Руссо сияқты ұлы өкілдерінің шығармаларын, «Современник» журналын оқып өсті. Әлеуметтік өмірдің және әдебиет ағымының қай бағытта, қалай дамып бара жатқандығын аңғара алатын, сергек ойлы жас болып ержетті.
Сібір кадеті корпусында оқудың соңғы жылдарында-ақ, Шоқан саналы, терең ойлы, жан-жақты білімді, өзіндік қөзқарасы қалыптасқан, туған халқының қажет-мұқтаждарын пайымдап, түсіне алатын, оған барынша пайдалы қызмет етуге әзір екендігін танытты. Ол Косоплецкий, Тонеевский сияқты (орыс әдебиеті мен тілі, тарих пәні) оқытушыларының игі ықпалымен өзінің жоғары қабілеті мен дарындылығының арқасында орыс және дүние жүзі әдебиетінің озық үлгілерін оқып танысып, ғылыми пайымдау, тұжырымдар жасай білді. Оның зерттеушілік қабілеті де осы корпуста оқып жүргенде біртіндеп қалыптасып, дами түсті. Ол, әсіресе, жазғы демалыс кездерінде ел ішіндегі халық жырлары мен дастандарын жазып алып, аңыз-әңгімелерді жинауға қызықты. Мысалы, "Қозы Көрпеш-Баян сұлу жыры Шоқанның алғашқы жазған шығармаларының бірі болды. Шоқан жинаған қазақтың ауыз әдебиеті үлгілері нұсқаларын, "Қозы Көрпеш-Баян сұлу" жырын көрнекті шығыс зерттеушісі, Петербург университетінің профессоры И.И.Березин бұл зерттеулерге назар аударып, жазып алған. Шоқанның зерттеушілік қабілетін байқаған ғалым оны өз тарапынан ескі жазу ескерткіштерін зерттеу ісіне тартқан.
Сібір кадет корпусында оқудың соңғы жылдарында-ақ оның зерттеушілік қабілеті қалыптасты. Ол ұстазы Костылецкийдің тапсырмасымен, жазғы демалыс кездерінде ел ішіндегі халық жырлары мен дастандарын жинап, жазып алумен айналысатын. Тіпті, ұстазы Костылецкий екеуі, өзі жазып алған "Едіге", "Қозы Көрпеш-Баян сұлу" жырларын орысшаға да аударды. Шоқан жинаған ол ауыз әдебиеті үлгілеріне көрнекті шығыстанушы, Қазан университетінің профессоры И.Н.Березин назар аударды. Жас жігіттің ғылымға бейімділігін аңғарған профессор Шоқанды Костылецкий арқылы ескі жазу ескерткіштерін зерттеу ісіне тартты.
Шоқанның "Профессор И.Н.Березинге хат", "Профессор И.И.Березиннің "хан жорықтары" кітабына рецензия" т.б. алғашқы ғылыми жұмыстарының өзінен-ақ, оның болашағы зор ғалым, зерттеуші болатындығы аңғарылатын. Шоқанның біліміне мұғалімдері мен құрбылары ерекше қызыққан, сол кездің алдыңғы қатарлы ой-пікірлерімен таныстығын жолдастарының көбі үлгі тұтып, мойындаған. Шоқан олардың Еуропа мәдениетіне бет бұруына себепші болған. "Бізден жасы кіші болса да, өзімізбен салыстырғанда, ол үлкен сықылды еді де, біздер оған қарағанда бала тәрізді едік, өзінің бізден артық білетіндігін не біздерден білімі жағынан жоғарлылығын білдіруге тырыспаса да, жай әңгіменің өзінде-ақ, оның білімінің бізден артықтығы танылып қалатын. Жалпы жолдастарына, соның ішінде маған, ол еріксіз "Еуропаға ашқан терезе" сықылды болды", – деп жазады Г.И.Потанин. Мұның өзі Шоқанның жолдастары арасында беделі ерекше зор болып, оның биік тұрғанын көрсетеді.
Шоқанның "Профессор И.Н.Березинге хат", "Профессор И.Н.Березиннің "Хан жарлықтары" кітабына рецензия" т.б. алғашқы ғылыми жұмыстарының өзінен-ақ, оның болашағы зор зерттеуші болатындығы аңғарылды. «Шоқан бізден бір жыл төмен оқыса да, біз өзімізді оның қасында сары ауыз балапан ретінде сезінуші едік, – деп жазады оның кадет корпусындағы жұбы ажырамас досы, кейіннен әйгілі шығыстанушыға айналған Г.Н.Потанин. – Ол өзі көп білетінін, бізден артықшылығын достары арасында онша көрсете де бермейтін. Бірақ реті келгенде оның білімінің мол екені айқын байқалып жататын. Ол өзінің қатарластары, соның ішінде менің өз басым үшін шын мәнінде «Еуропаға ашылған терезе» іспетті болды».
Қырағы да зейінді Шоқанға сурет салу өнері сол кездің өзінде-ақ; халық өмірін бейнелеудің тамаша бір құралы болып табылады. Туған жері Сырымбеттің жазғы жайлаулар мен мекен қоныстарының суретін салумен шұғылданады. 1847-1852 жылдарда салған суреттерін Шоқан "корпустан елге демалысқа барған кезде салған суреттер" – деп атайды. Г.Н.Потанин: "Кадет корпусының соңғы курстарында оқып жүрген кезімізде Шоқан өзінің әңгімелерімен менің дәптерімді толтырды. Біз қазақтардың сұңқар салып, саят құру салтын толық жазып алдық. Шоқан сұңқарды қалай баптап күтудің әдісін өте жақсы білетін. Дауылпаз бен сұңқардың т.б. суреттерін салып, ол менің жазбамды толықтыра түсетін", – деп жазды. Мұның өзі Шоқан өнерінің жан-жақты екенін, оған курстастарының қызығып, ерекше құрметпен қарағанын дәлелдей түседі. Шоқан кадет корпусында оқып жүргенде-ақ, саяхатшылардың өмірі мен ісі туралы жазылған еңбектерге аса қызығушылықпен қарап, танысты. Осы еңбектердің ықпал әсерінен ол саяхатшы болуды, Орта Азияны арлап жан-жақты танысуды армандады. Демек, саяхатшылар өмірі жайлы жазылған еңбектер болашақ саяхатшыға бастау көзі болып, жол нұсқады.
Кадет корпусында Шоқан суретші В. Померанцевтің көмегімен сурет салу өнерін де терең меңгерді. Оның 1850 жылдардың басындағы жазғы демалыс кезінде салған суреттері мен сызбаларының өзінен ширақ қолтаңбаның ұшқыны байқалады. "Кадет корпусының соңғы курстарында оқып жүрген кезімізде Шоқан өзінің әңгімелерімен менің дәптерімді толтырды, – деп жазады Потанин. – Біз одан қазақтардың сұңқармен саят құру тәсілдерін толығымен жазып алдық. Шоқан сұңқарды қалай баптап күтудің әдісін өте жақсы білетін. Ол менің жазбаларыма дауылпаз бен сұңқардың т.б. суреттерін салып толықтыратын".<br>
Шоқан кадет корпусында оқып жүріп, әйгілі жиһангездердің өміріне, олар жасаған саяхаттарға қатысты еңбектерге аса қызығушылық танытты. Осы еңбектердің ықпал-әсерінен ол болашақта сапарларға шығуды, бұрын белгісіз болып келген жұмбақ өлкелерді ашуды армандады.
== Қызмет жолы ==
|
