Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
→Қызмет жолы: толықтыру |
|||
40-жол:
Шоқан кадет корпусында оқып жүріп, әйгілі жиһангездердің өміріне, олар жасаған саяхаттарға қатысты еңбектерге аса қызығушылық танытты. Осы еңбектердің ықпал-әсерінен ол болашақта сапарларға шығуды, бұрын белгісіз болып келген жұмбақ өлкелерді ашуды армандады.<br>
==
Кадет корпусын 1853 жылы он жеті жасында бітірген Шоқан сол жылдың қараша айынан бастап Сібір шебінің 6-шы атты әскер полкінің құрамына қабылданды. Арада үш ай өтер-өтпесте Батыс Сібір генерал-губернаторлығы Дербес Сібір корпусы штабының бастығы, генерал-лейтенант Яковлевтің адьютанты қызметіне кіріседі. 1854 жылдың күзінен Батыс Сібірдің генерал-губернаторы, Дербес Сібір корпусының командирі Г.Х. Гасфорттың ерекше тапсырмалар жөніндегі адьютанты болып тағайындалады. Осы қызметті атқара жүріп, ол Орталық Азия халықтарының тарихын, географиясын, этнографиясы мен көне мұраларын зерттеуге белсене араласады. Оның сол кезде орындаған алғашқы дүниелерінің өзінен ғылыми зердесі қалыптасып, білікті зерттеуші дәрежесіне көтеріліп үлгерген алғыр жасты тану қиын емес.<br>
Сол жылдары профессор И.Н. Березинның дайындауымен «Шығыс тарихшыларының кітапханасы» сериясы бойынша жарық көрген Қадырғали бек Жалайырдың «Жами ат-тауарих» жылнамалар жинағы (1854) туралы зерттеу жазды. «Қазақтардың өздерінің шығу тегі туралы әңгімелерін Ұлы жүздің тарақ тамғалы жалайыр руының қазағы Қадырғали бек жазған «Жами ат-тауарихтағы» аңыздар да нақтылайды», – дейді Шоқан. Жылнама авторы Қадырғалидың өз тегі туралы: «осы тарихтың жазылуына себепші болған жоғары мәртебелі Оразмұхаммед ханға ата-бабасынан бері қызмет етіп келе жатқан тарақ тамғалы жалайырмын. Парсы тіліндегі Шыңғыснаме кітабынан түркшеге аудардым, ал кейінгі замандарда болғандарды өзі естіп-білгенім бойынша Алла тағала тауфих беріп, теріп жаздым», дегенін атап көрсетеді.<br>
Сол Оразмұхаммедтің әйгілі Шығай ханның немересі, Ондан сұлтанның ұлы, Тәуекел ханның немерелес інісі екенін Левшиннің, Небольсиннің, Савва Осиповтың жылнамасындағы деректермен, Сібір шекара басшылығы жинаған хандар шежіресіндегі кестемен дәйектейді. Жас Оразмұхаммедтің Сібір хандығының астанасы Ескердегі Тайбұға тұқымы Сейтектің ордасына отбасымен, хан кеңесшісі Қадырғали бекпен, жанына ерген жасауылдарымен бірге, жегжаттық рәсіммен қонаққа келіп, 1588 жылы Тобыл маңында саятта жүрген кезінде орыс воеводасы Данило Чулков алдап қолға түсірген, содан «аманат» ретінде Мәскеуге жөнелтілген тарихынан жақсы хабардарлығын байқатады. Орыстың Рюрик әулетінің соңғы патшасы Федор Ивановичтің оны сарайға жақындатып, қызметке тартқаны, таққа одан кейін отырған Борис Годуновтың өз билігі кезінде Оразмұхаммедті Ока өзені бойындағы Қасым патшалығының ханы етіп тағайындаған тарихын бұрыннан білетін Шоқан, профессор Березин дайындаған Қадырғали бектің «Жылнамалар жинағындағы» деректерге ерекше тәнті болады. Сол замандағы орташығыс шежірешілері шығармаларының орындалу дәстүріне сәйкес, Борис патшаға мадақтау арнай отырып жазылған, қазақ тарихынан жаңа мәліметтер ұсынған тамаша туындының өзін қызықтырғаны сонша, ол жылнаманың Дала тарихына қатысты жазылған тарауларын орысшаға аударады. Оразмұхаммед ханның қадірлі төрт бегі болғаны, тақтың оң жағында жалайыр Қадырғали бек пен маңғыт Саманай бектің, сол жағында арғын Шәш бек пен қыпшақ Төкей бектің отыратындығына назар аударып, «сол кездегі қазақшаға өте жақын, нағыз шағатай-түрки тілінде жазылған» еңбектің қазақ жұртына да тән төл шығарма екендігін тап басып аңғарады.<br>
«Жами ат-тауарихтың» мазмұнына, тілдік құрамына білгір түсініктемелер жасайды. Оның мәтінінде Әбілғазының «Түрк шежіресі» мен Бинайдың «Шайбанинамасына» қарағанда, аңыздардың аз кездесетініне көңіл бөледі. Далалықтарға тән сөз қолданыстары мен мәтелдердің аса мол екеніне, сөйлемдер мен ой қайырымдарының құнарлы, көп сөздердің осы күнге дейін қазақ арасында со күйі ұшырасатынын атап өтеді. Бұл шығармаға «қазақ тарихына қатысты деректерінің молдығы жағынан теңдесер ештеңенің жоқтығы күмәнсіз», деген баға береді. <br>
Шоқанның жан-жақты білімдарлығын осы алғашқы зерттеушілік талпыныстардан-ақ байқау қиын емес. Ол Қадырғали бектің «Жылнамалар жинағының» қазақ тарихына қатысты тұстарын орысшаға аударған кезінде де кей сөздер мен атауларды, сөйлемдерді қолжазбадағы араб қарпінде жазылған нұсқасымен қатар беріп отырады. Ол сөздердің қазақ тіліндегі мағынасын, қолданысын мысалға келтіреді, едәуір сөзтізбе түзеді. Березиндей ірі ғалыммен терезесі тең ойлар айтуға ұмтылады. <br>
Жас ғалымның ұдайы назарга алып жүрген тағы бір тақырыбы – қазақ тұрмысына, салт-санасына, әдет-ғұрпына, ауыз әдебиетіне қатысты зерттеулер. Құйма құлақтардан он сегізінші ғасырдағы қазақ батырлары туралы аңыздарды, Абылай хан, Орақ батыр жырларының нұсқаларын жазып алады. Қазақ халқының этнографиялық болмыс-бітіміне байланысты бірқыдыру байыптауларын аяқтайды. Қазаққа тән ежелгі наным-сенімдерді сипаттаған «Тәңірі» атты зерттеуінде ғылым үшін көптеген танымдық жақтары мол дәйектерді ортаға тартады. Бағзы замандардан бар отты кие тұтуға қатысты ғұрыптардың қазақтың келін түсіру кезіндегі салттарда да сақталып қалғанын жазады.
=== [[Манас дастаны]] ===
Line 97 ⟶ 82:
Шоқан ғұмырына қатысты кей қате деректер, кейде оның Жетісуда өткерген осы соңғы жылына қатысты айтылып қалып жатады. Ал ол кілтипанның төркіні, әу баста, Ш. Уәлиханов шығармаларының алғашқы бес томдығының 1968 жылы шыққан 4-ші томының 444-446 беттеріндегі, жазылған мерзімдері «1865 жылдың 11 ақпаны» және «1865 жылдың 7 сәуірі» деп, жылы қате түсіп кеткен екі құжатқа байланысты туындаған еді. Шындығында, Түркістан генерал-губернаторлығы атынан Әскери министрге жолданған ол құжаттардағы: «Штабс-ротмистр Уәлихановтың Жетісу облысы қазақтары арасында аймақ шырқын бұзатын сөздерді таратып жүргені, осы тектес зиянды әрекеттері үшін оны жауапқа тарту қажеттігі», туралы сөздер Шоқанға емес, оның немерелес бауыры, 1867 жылдан штабс-ротмистр шенді Ғази Уәлихановқа (ол да Тезек төренің күйеу баласы) қатысты, яғни 1865 жылы емес, одан төрт жыл кейінгі – 1869 жылғы деректер болып табылады. Өйткені, құжатта жазылған Түркістан генерал-губернаторлығы, Шоқан қайтыс болғаннан екі жыл өткен соң ғана, 1867 жылғы 7 шілдеде құрылды. Әрі құжатта аты-жөні аталатын Батыс Сібір генерал-губернаторы А.П. Хрущев та бұл қызметіне 1866 жылғы 28 қазанда тағайындалған болатын. Сондай-ақ Ш. Уәлихановқа 1865 жылдың наурызында ротмистр шені берілгені белгілі. Кейіннен архив деректері арқылы, 4-ші томда байқаусызда «1865» деп жылы қате көрсетіліп кеткен ол деректердің 1869 жылы жазылғаны дәлелденген соң, академик Ә. Марғұланның жауапты редакторлығымен 1984-1985 жылдары екінші рет басылған Шоқан шығармаларының бес томдығына бұл мерзімі шатасқан құжаттар енген жоқ.
=== Шоқан және Достоевский ===
Омбы қаласының түрмесінде – утопиялық социализм насихатшысы, титуляр кеңесші М. В. Петрашевскийдің астыртын ұйымына қатысқаны үшін, ауыр қылмыскер ретінде айыпталып, Сібірге жер аударылған орыс жазушысы Ф. М. Достоевскийдің азапқа толы төрт жылының өткені белгілі. Пушкин мен Лермонтовты, Белинский мен Гогольді корпус партасынан жан-жақты танып өскен Шоқан өз ұстаздары арқылы Достоевскийдің түрмеде отырғанын жақсы білетін. Жазушының орыс әдебиетіне соны леп болып қосылған «Бейшаралар» романы мен «Отечественные записки» жұрналында жарық көрген «Қос ұқсас», «Ақ түндер», «Неточка Незванова» повестерін да оқыған. Енді, міне, дуалы ауыздар «орыс сөз өнерінің үміті», «Гогольдің ізбасары» деп бағалаған сол қаламгер Омбы абақтысында белшеден азап шегіп жатты. Шоқан сондай-ақ Гутковский мен Капустиндер үйлерінде өтетін зиялы қауымның бас қосуларында да Достоевский мен оның тағдырлас серігі, ақын С. Ф. Дуровтың түрмедегі ауыр қалдерінен хабардар болып жүрді.<br>
| |||