Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
→Библиография: толықтыру |
|||
26-жол:
Шоқан [[1835 жыл]]дың [[қараша]] айында Күнтимес қыстауында (қазіргі [[Қостанай облысы]] [[Сарыкөл ауданы]], Күнтимес ауылы) аға сұлтан Шыңғыс Уәлихановтың отбасында дүниеге келген. Әкесі Шыңғыс Уәлиұлы сол кезде Аманқарағай округінің (орталығы Қараоба мекені) аға сұлтаны болатын. (Шыңғыс сұлтан Күнтимес қыстау-ордасын осы Қараобадан теріскей-шығысқа қарай 40 шақырымдай жердегі қалың қайың мен қарағай орманының қойнауында салдырған еді [История Казахстана в русских источниках ХҮІ-ХХ веков. ҮІІІ т. Ч.1. 143-144, 342 с. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – 716 с; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. (Обағандағы орда.66-76 б). -Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б.]. 1844 жылы округ орталығы Құсмұрын қамалына ауысқаннан кейін дуан аты Құсмұрын болып өзгертілді. <br>
Шоқанның балалық шағы қыс маусымында Күнтимес ордасында, [[жаз]]да [[Есіл (өзен)|Есіл]]дің оң саласы [[Аққанбұрлық]] алабындағы бабасы Уәлихан әулетінің ата [[жайлау]]ында өтті. Сырымбеттегі хан ордасын мекен ететін әжесі Айғаныммен, басқа да жақын туыстарымен негізінен осы жазғы жайлау кезінде кеңінен араласты. «Жеті жұрттың тілін білуге тиісті» хан тұқымы болғандықтан, Шоқан әуелі [[Күнтимес]] ордасындағы әкесі ашқан ауыл мектебінде сауатын ашады, ортағасырлық қыпшақ-шағатай тілін меңгереді, парсыша, арабша тіл сындырады, сурет салуды үйренеді. Ол бала кезінен білімге қабілеттілігін танытты. Жастайынан данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең- жырларын ықыластана тыңдап өсті. Оған тәрбие беруде қожа әулетінен шыққан сауаты мол әжесі Айғанымның да ықпалы күшті болды. Әжесі бала Шоқанды көне әдебиет үлгілерімен таныстырды. Қисса-дастандарды оқуға баулыды. [Уәлиханов Ш. Ш.Бес томдық шығармалар жинағы. 1 т. 13-14 б. – Алматы: Ғылым, 1984. – 432 б; 5 т. 314-335 б. – Алматы: Ғылым, 1985. – 528 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. (Аққанбұрлық алабында. 82-104 б.) – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б.].
Шоқан — атақты хандар әулетінің]] ұрпағы. Оның бабасы [[Абылай]] қазақтың XVIIІ ғасырдағы ұлы ханы, ал атасы [[Уәли]] Орта жүздің патша үкіметі ресми түрде бекіткен соңғы ханы еді. Шоқанның әкесі — [[Шыңғыс Уәлиханов]] та сол заманның көзі қарақты білімді адамдардың бірі болды. Ол [[1834 жылы]] Омбыдағы Сібір казак-орыс әскери училищесінің Азиялық мектебін бітірді. 1838 жылы майор, 1852 жылы подполковник, 1855 полковник шеніне ие болды. 1834-1853 жылдары Аманқарағай (кейіннен Құсмұрын) округінің, 1854-1857 жылдары Батыс Сібір генерал-губернаторлығына қарайтын Сібір қазақтары облыстық басқармасының кеңесшісі, 1857-1865 жылдары [[Көкшетау]] округінің аға сұлтаны қызметтерін атқарды . Шоқаннын нағашылары — [[Баянауыл|Баянауыл өлкесіндегі]] атақты [[Шорман би Күшікұлы|Шормановтар әулеті]]. Туған нағашысы [[Шорманов Мұса]] полковник, [[Баянауыл]] округінің 1854-1868 жылдардағы аға сұлтаны, этнограф.<br>
38-жол:
Шоқанның "Профессор И.Н.Березинге хат", "Профессор И.Н.Березиннің "Хан жарлықтары" кітабына рецензия" т.б. алғашқы ғылыми жұмыстарының өзінен-ақ, оның болашағы зор зерттеуші болатындығы аңғарылды. «Шоқан бізден бір жыл төмен оқыса да, біз өзімізді оның қасында сары ауыз балапан ретінде сезінуші едік, – деп жазады оның кадет корпусындағы жұбы ажырамас досы, кейіннен әйгілі шығыстанушыға айналған Г.Н.Потанин. – Ол өзі көп білетінін, бізден артықшылығын достары арасында онша көрсете де бермейтін. Бірақ реті келгенде оның білімінің мол екені айқын байқалып жататын. Ол өзінің қатарластары, соның ішінде менің өз басым үшін шын мәнінде «Еуропаға ашылған терезе» іспетті болды».<br>
Кадет корпусында Шоқан суретші В. Померанцевтің көмегімен сурет салу өнерін де терең меңгерді. Оның 1850 жылдардың басындағы жазғы демалыс кезінде салған суреттері мен сызбаларының өзінен ширақ қолтаңбаның ұшқыны байқалады. "Кадет корпусының соңғы курстарында оқып жүрген кезімізде Шоқан өзінің әңгімелерімен менің дәптерімді толтырды, – деп жазады Потанин. – Біз одан қазақтардың сұңқармен саят құру тәсілдерін толығымен жазып алдық. Шоқан сұңқарды қалай баптап күтудің әдісін өте жақсы білетін. Ол менің жазбаларыма дауылпаз бен сұңқардың т.б. суреттерін салып толықтыратын".<br>
Шоқан кадет корпусында оқып жүріп, әйгілі жиһангездердің өміріне, олар жасаған саяхаттарға қатысты еңбектерге аса қызығушылық танытты. Осы еңбектердің ықпал-әсерінен ол болашақта сапарларға шығуды, бұрын белгісіз болып келген жұмбақ өлкелерді ашуды армандады.[Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 1 т. 22-32 б. – Алматы: Ғылым,1984.– 432 б; Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 5 т. 346-366 б. – Алматы: Ғылым, 1985. – 528 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. (Кадет корпусының шәкірті. 122-134 б.) – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б.]. <br>
=== Қызметі мен зерттеушілік жолы ===
48-жол:
Шоқанның жан-жақты білімдарлығын осы алғашқы зерттеушілік талпыныстардан-ақ байқау қиын емес. Ол Қадырғали бектің «Жылнамалар жинағының» қазақ тарихына қатысты тұстарын орысшаға аударған кезінде де кей сөздер мен атауларды, сөйлемдерді қолжазбадағы араб қарпінде жазылған нұсқасымен қатар беріп отырады. Ол сөздердің қазақ тіліндегі мағынасын, қолданысын мысалға келтіреді, едәуір сөзтізбе түзеді. Березиндей ірі ғалыммен терезесі тең ойлар айтуға ұмтылады. <br>
Жас ғалымның ұдайы назарга алып жүрген тағы бір тақырыбы – қазақ тұрмысына, салт-санасына, әдет-ғұрпына, ауыз әдебиетіне қатысты зерттеулер. Құйма құлақтардан он сегізінші ғасырдағы қазақ батырлары туралы аңыздарды, Абылай хан, Орақ батыр жырларының нұсқаларын жазып алады. Қазақ халқының этнографиялық болмыс-бітіміне байланысты бірқыдыру байыптауларын аяқтайды. Қазаққа тән ежелгі наным-сенімдерді сипаттаған «Тәңірі» атты зерттеуінде ғылым үшін көптеген танымдық жақтары мол дәйектерді ортаға тартады. Бағзы замандардан бар отты кие тұтуға қатысты ғұрыптардың қазақтың келін түсіру кезіндегі салттарда да сақталып қалғанын жазады.<br>
[[1855]] жылы Батыс Сібір генерал-губернаторы Гасфортпен бірге [[Семей]], [[Аягөз]], Қапал арқылы [[Алматы]]ға дейін келіп қайтады. Осы сапарында қазақ[[ауыз әдебиеті]]нің үлгілерін, тарихы мен этнографиясының материалдарын жинай жүреді. Сол сапардан кейін оның әскери лауазымы бір сатыға жоғарылап, поручик шенін алады.[Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 1 т. 32-36, 104-163, 201-255 б. – Алматы: Ғылым,1984.– 432 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. (Ерекше тапсырмалар жөніндегі адьютант. 135-147 б.) – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б; ]. <br>
=== Ыстықкөл және Құлжа сапары ===
58-жол:
Екі халық арасындағы сондай алма-кезек жорықтардың бірінде Көкжал Барақ батыр бастаған қазақ жасақтары қырғыздың қалың ішіне тереңдей еніп кеткен көрінеді. Қырғыздар тез жинақталып, түн ішінде оның қосынына шабуыл жасайды. Оқыста күйрей жеңілген Барақ бас сауғалап әзер қашып құтылады. Қырғыздар арасында бұл оқиға әлі күнге дейін «Жалды Барақ қашқанда, Байпақ би өлгенде» деп айтылады. Барақ сарбаздарының ойсырай жеңілгені туралы хабар Абылай ханға да жетеді. Кек алу мақсатын көздеген ол, қалың қолды бастап келіп, Таластың жоғарғы ағысындағы Үшқосай алабында солтылар мен саяқтардың ауылдарын талқандайды. Шуға құятын Қызылсу мен Шәмші өзендерінің аралығындағы жазықта өткен ұрыста күллі оң қанат мен сол қанаттың біріккен әскерлерін күйрете жеңеді. Сол шайқаста солтылардың манабы Жайыл да ұлдарымен бірге қаза тауып, оның өзі тарайтын талқан атасынан 40-ақ адам аман қалыпты деседі. Қырғыздар арасында бұл шайқас «Жайыл қырғыны», ал ұрыс өткен жер Түйіскен деген атпен белгілі. Жайылдың қызы Бикемжанның әкесіне шығарған жоқтауы былтыр өзі жазып алған Абылай туралы жырда да бар. <br>
Сол ойсыраған жеңілістен кейін қырғыздар Абылайға бұдан былай жауласпауға, бейбіт жүруге мойынсынғанының белгісі ретінде «ақ үйлі аманат» етіп көп адамын беріпті. Көкшетауға әкелінген сол аманат жұрттан тараған ұрпақтар жетпіс-сексен жылдан соң, атығай руы ішіне сіңген жаңақырғыз, байқырғыз деген аталарға айналып, бұ күндері екі болыс ел болып отырғаны да Шоқанға жақсы таныс. Абылайдың қазақ қаруының басымдығын танытқан сол жорықтары нәтижесінде, екі жақ мәмілеге келіп, қазақ пен қырғыз арасындағы шекаралық дау-дамайлар да тыйылған еді. <br>
Манаптардан «Абылай туралы жырда» айтылатын, қазақтарға қатты қарсылық көрсетіп көз жұмған қырғыз батырлары Есенғұл, Сәдір, Әтекенің кімдер екенін де сұраған. Үшеуі де сарыбағыш, әрі Есенғұл мен Әтекенің кейіннен Кенесарыны өлтіруге қатысқан Орман мен Жантай манаптардың туған аталары екенін осы сапар кезінде білді.
Марғұлан Ә. Шоқан және «Манас». – Алматы: Жазушы, 1971. – 164 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. (Ыстықкөл, Жетісу сапары) 206-296 б.– Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б.]. <br>
Шоқан Ыстықкөлден кейін [[Құлжа]] қаласына мәмлегерлік делегация құрамымен барып, сол сапар бойынша да құнарлы тілмен өрілген «Қытай империясының батыс өлкесі және Құлжа қаласы» деп ат таққан күнделік жүргізді. Онда Жетісу мен Шығыс Түркістанның өткені мен бүгіні туралы толымды ғылыми пайымдаулар жасалады. <br>
Line 65 ⟶ 66:
Қытай жеріндегі қазақтардың қоныстанған жерлері туралы мәліметтерге де қанықты. <br>
Найманның байжігіт, қызай аталары Талқы мен Зайсан арасын жайласа, қалың керей Шәуешектен Алтайдың шығыс бетіндегі Қобда мен Теректіге (Уләсутай) дейін емін-еркін көшіп жүреді. Керейлер торғауыттармен тең құқықта басқарылып, дөйт кінәздер кеңесіне қатысады екен. Албандар жазда Текес алабындағы тау жайлауларында болып, қысқа қарай Іле бойындағы тораңғы мен жыңғыл, жиде мен сексеуілді қойнауларға келіп қыстайды. <br>
Шоқанның осы алғашқы іргелі еңбектерінің өзінде байқампаздық, жүйрік қолтаңба мен журналистік шеберліктің озық үлгісі айқын танылады. Сол себепті де оны орыс замандастары «Қазақ тақырыбын орыс тілінде ерекше көркем жазатын қаламгер» ретінде айрықша бағалады. Оның тарих, география, шығыстану саласындағы осы еңбектерінің биік деңгейі, сол жылы Шоқан сияқты Ыстықкөл мен Құлжаға сапарлап қайтқан петерборлық белгілі ғалым-саяхатшы П.П.Семеновтың (болашақ Тян-шанскийдің) назарына ілікті. Оның ұсынуымен келер 1857 жылдың 21 ақпанында Шоқанды Орыс географиялық қоғамының толық мүшесі етіп сайлады.[ Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 2 т. 171-303 б. – Алматы: Ғылым,1985.– 416 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. (Қорғаны биік Құлжа). 294-350 б.) – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б.]. <br>
=== [[Манас дастаны]] ===
Line 76 ⟶ 77:
Қытай жеріне барып-келіп тұратын семейлік саудагерлермен ақылдасу барысында, Шоқан бұл сапарға керуенбасы Мұсабайдың туысы Әлімбай деген бүркеніш есіммен аттанатын болып келісілді. Шоқан бұл керуен қатарына 1858 жылдың 28 маусымы күні Қапалдан елу шақырымдай жердегі Сарыбұлақ бекетінде қосылды. Алты қос болып Қашқарға қарай жылжыған керуен, әуелі қырғыз жеріне жетіп, күзге дейін айырбас саудасын жасап, Алтышәр үшін өтімді тауар қой малын көбірек сатып алды. Ыстықкөлдің күнгей бетіндегі Жөукі шатқалы арқылы қия беткейлі тау асуларын басып өтетін ауыр жол қиындығын шеге жүріп, 1 қазанда Қашқар қақпасынан келіп кірген керуен, келер 1859 жылдың 11 маусымында шәһардан кері қарай аттанды. <br>
Шоқан өз өміріне қауіп-қатер әлденеше рет төнген осы ауыр сапардан Қашқар өлкесінің тарихы, этнографиясы, мәдениеті мен әдебиеті, географиялық жағдайы жайлы бұған дейін ғылымға мүлдем белгісіз аса құнды деректер жинап қайтты. Бұл сапар Шоқанның ғалымдық, ағартушылық саладағы еңбегінің жаңа белеске көтерілуіне жол ашты. Қашқария сапары негізінде «Алтышәрдің, яғни Қытайдың Нан-Лу уәлаятының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жайы»'' атты атақты еңбегі дүниеге келді. Бұл [[Шығыс Түркістан]] халықтарының тарихына, әлеуметтік құрылысына арналып, сол заман ғылымының биік деңгейінде жазылған әлемдегі тұңғыш зерттеу жұмысы еді.
Сондай-ақ Шоқан Қашқардан «Тазкира-йи Сатұқ Бұғра хан ғазы», «Тазкира-йи Тоғұлық Темір хан», «Тазкира-йи қожаған» секілді құнды қолжазбаларды ала келіп, оларды тұңғыш рет еуропалық ғылым айналымына қосты. Ол қолжазбалардағы деректерді басқа да мұсылман шығысының көне шығармаларымен, қытайдың тарихы құжаттарынан алынған мағлұматтармен салғастыра отырып, өзінің Қашқария туралы басты еңбегін жазуға пайдаланды. Алтышәр аймағында ислам дінінің қалай орныққанына, қожалардың ел билігіне араласуына қатысты бұрын беймәлім боп келген деректерді жүйеледі. Сол қолжазбалардағы мәліметтер кейіннен Петербор университеті Шығыстану факультетінің кітапхана қорында сақталған Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» туындысының қолжазбасын зерттеу ісіне де кеңінен пайдаланылып, Шоқанға Қашқар тарихының соған дейін құпия боп келген тұстарын жан-жақты ашуға өз қолқабысын берді. [Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 3 т. 7-219 б. – Алматы: Ғылым,1985.– 416 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. (Керуенбасының "туысы"). 351-442 б.– Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б.] <br>
Line 83 ⟶ 84:
Патша билігі, Ресейдің әйгілі ғалымдары Шоқанның Қашқарға барған жанқиярлық еңбегін жоғары бағалады. Ол империя астанасына арнайы шақыртылып, 1860 жылғы ақпанның соңынан – 1861 жылға мамыр айының соңына дейін Санкт-Петерборда тұрды. Орыс патшасы [[II Александр]]дың тарапынан құрмет көрсетіліп, «Императорлық Ізгі Апостол мәнді кінәз Владимир орденінің» төртінші дәрежелі атағымен марапатталды, әскери шені де штабс-ротмистр дәрежесіне жоғарылатылды. <br />
Империя астанасы Петерборда болған кезінде Шоқан Уәлиханов шығыстанушылар мен дипломаттар, жазушылар мен ақындардың ерекше назарына ілініп, көп құрметіне бөленген елеулі тұлғалардың бірі ретінде танылды. Орыс географиялық қоғамында Қашқар сапарының қорытындылары туралы баяндама жасап, ол ғалымдар тарапынан жоғары бағаланды. Петербордың ғылыми, әдеби зиялы қауымымен жақын танысты. Бас штабта, Азия департаментінде қызмет істеді. Зерттеулерін жазды. Қазақстан мен Орталық Азияның және Шығыс Түркістанның карталарын жасаумен айналысты. Шығыс елдерінің көне қолжазбаларын зерделеді. «Жоңғария очерктері», Алтышәр туралы еңбегінің алғашқы екі тарауын «Орыс географиялық қоғамының жазбаларында» жариялады. Мұхаммед Қайдар Дулатидің «Тарихи-и Рәшиди» еңбегін еуропалық ғалымдар арасында тұңғыш рет зерттеді.
Алайда Петербордың ылғалды ауа райы оның денсаулығына жақпады. Көкірек дертінің (туберкулездің) өршуіне байланысты, дәрігерлердің кеңес беруімен, қымызбен емделу үшін қазақ даласына оралуға мәжбүр болды. [Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 5 т. 61-96, 101-115 б. – Алматы: Ғылым, 1985. – 528 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. (Империя астанасы. 443-510 б.) – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б.]. <br />
Line 90 ⟶ 91:
1861 жылдың маусым айының соңынан – 1863 жылдың күз мезгілі аралығында атажұртты мекен етті. Аққанбұрлық алабындағы ата жайлауда, Сырымбетте, Көкшетауда тұрды. Денсаулығына қарайлай жүріп, ауыз әдебиеті үлгілері, этнографиялық деректерді жинаумен айналысты, зерттеулер жазды. Туған халқының қамын ойлау ниетімен Атбасар округының аға сұлтаны болуға талпынып [[1862]] жылы сайлауға да түседі. ''«Елдестеріме пайдамды тигізу үшін аға сұлтан болғым келді. Оларды шенеуніктерден, қазақ байларынан қорғамақ болдым. Сондағы ең алдымен көздегенім өз басымның мысалы арқылы жерлестеріме оқыған аға сұлтанның пайдалы екенін көрсету еді»'' деп жазады ол бұл туралы аға досы [[Фёдор Михайлович Достоевский|Достоевскийге]]. Бірақ ол бұл мақсатын орындай алмайды. Шоқан қарсыласынан көп дауыс алып жеңіске жеткенімен, Батыс Сібірдің генерал-губернаторы Дюгамель оның халық арасында ықпалы мен беделі зор болып кетеді деп сескеніп, «науқасына байланысты қызметтен бас тартты» деген жалған сылтаумен аға сұлтандыққа бекітпей қояды.<br>
1863 жылғы мамырдың соңынан сот реформасы туралы халық пікірін жинау жөніндегі комиссия жұмысына қатысты. Петерборға қайта оралып, ғылыми жұмыстарын жалғастырмақ ниетпен 1863 жылдың күзінде Омбыға келгенімен, денсаулығы сыр беріп, тағы да жолға шыға алмайды. Амал жоқ, қыс бойғы уақытын сол қалада өткізеді. Қарап жатпайды. Сот реформасы туралы еңбегін аяқтайды. Шөже ақыннан «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының толық нұсқасын жазып алады.<br>
1864 жылдың 4 наурызында Гутковскийге жазған хатында мамыр айында Петерборға жүретін шығармын деп жоспарлап отырған Шоқан, жиырма күннен кейін сол кісіге жолдаған келесі хатында өзінің Черняев отрядына мәмлегер-аудармашы ретінде қосылып, Әулиеатаға кетіп бара жатқанын айтады. Реті келіп жатса, сол жақтан Ақмешіт арқылы Орынборға шығып, Питерге барамын деген ойы барын жеткізеді. [Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 1 т. 60-63 б. – Алматы: Ғылым,1984.– 432 б; Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 5 т. 96, 116-118, 150-157 б. – Алматы: Ғылым, 1985. – 528 б; Уәлиханов Ш.Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. ІҮ т. 577-582 б. – Алматы: Ғылым,1968. – 782 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. (Құсалық. 511-545 б.).– Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б.]. <br>
=== Жетісуда ===
Line 98 ⟶ 99:
Алматыдан Омбыға (одан әрі Петерборға барамын деген оймен) беттеп келе жатып, аға сұлтан, полковник Тезек Нұралыұлының Күреңбел жайлауындағы ауылына аялдағанда, тағы да денсаулығына қарайлап, сонда тұрақтап қалады. Тезек сұлтанның немере бауыры Көшен төренің қызы Айсарыға үйленеді. Тезек төренің ауылы жазда Күреңбел жайлауын, қыста Алтынемел асуының күнгейінде жатқан Төңірек атырабындағы қыстауын (Шоқанның соңғы хаттары осы Төңіректен жазылған) мекен ететін. Денсаулығының әлсіздігіне қарамай, Алатау округінің бастығы генерал Колпаковскийдің өтініші бойынша, іргедегі Құлжа аймағында өтіп жатқан Шығыс Түркістан мұсылмандарының азаттық көтерілісін, сол аймақты терең білетін ғалым ретінде байыптап отырды. Колпаковскийге жазған хаттарында өзінің қыс бойы дімкәсімен алысқанын да хабардар етеді. «Кеудем ауырып жүр, істеген жақсылығыңыз болсын маған құстыратын бір майдәрі немесе кеудемдегі іріңді босататын, не тер шығаратын бірдеңе беріп жібере алмас па екенсіз,... асты әзер жұтамын, даусым тіптен шықпай қалды. ...өзімді қазақтың құшнаш-емшісінің қолына тапсырдым. Оның не дәрі ішкізіп жатқанын бір құдайдың өзі білсін. Әйтеуір қол қусырып өлгеннен гөрі осы дұрыс», – мұңын шағады.<br>
Сөйтіп жүріп көктемге де ілігеді. Әдетте көктем – көкірек ауруының өршіп, қозатын кезі. Ақыры сол дерт Шоқанды 1865 жылдың 10 сәуірінде ажал құрығына іліктіреді. Оның сүйегі Матай тауының теріскей бетінде жатқан Көшентоған деген жердегі төрелер қорымына (қазіргі Кербұлақ ауданындағы Шоқан ауылының маңы) қойылады.<br>
Шоқан ғұмырына қатысты кей қате деректер, кейде оның Жетісуда өткерген осы соңғы жылына қатысты айтылып қалып жатады. Ал ол кілтипанның төркіні, әу баста, Ш. Уәлиханов шығармаларының алғашқы бес томдығының 1968 жылы шыққан 4-ші томының 444-446 беттеріндегі, жазылған мерзімдері «1865 жылдың 11 ақпаны» және «1865 жылдың 7 сәуірі» деп, жылы қате түсіп кеткен екі құжатқа байланысты туындаған еді. Шындығында, Түркістан генерал-губернаторлығы атынан Әскери министрге жолданған ол құжаттардағы: «Штабс-ротмистр Уәлихановтың Жетісу облысы қазақтары арасында аймақ шырқын бұзатын сөздерді таратып жүргені, осы тектес зиянды әрекеттері үшін оны жауапқа тарту қажеттігі», туралы сөздер Шоқанға емес, оның немерелес бауыры, 1867 жылдан штабс-ротмистр шенді Ғази Уәлихановқа (ол да Тезек төренің күйеу баласы) қатысты, яғни 1865 жылы емес, одан төрт жыл кейінгі – 1869 жылғы деректер болып табылады. Өйткені, құжатта жазылған Түркістан генерал-губернаторлығы, Шоқан қайтыс болғаннан екі жыл өткен соң ғана, 1867 жылғы 7 шілдеде құрылды. Әрі құжатта аты-жөні аталатын Батыс Сібір генерал-губернаторы А.П. Хрущев та бұл қызметіне 1866 жылғы 28 қазанда тағайындалған болатын. Сондай-ақ Ш. Уәлихановқа 1865 жылдың наурызында ротмистр шені берілгені белгілі. Кейіннен архив деректері арқылы, 4-ші томда байқаусызда «1865» деп жылы қате көрсетіліп кеткен ол деректердің 1869 жылы жазылғаны дәлелденген соң, академик Ә. Марғұланның жауапты редакторлығымен 1984-1985 жылдары екінші рет басылған Шоқан шығармаларының бес томдығына бұл мерзімі шатасқан құжаттар енген жоқ. [Уәлиханов Ш.Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. ІҮ т. 424-443, 444-446 б. – Алматы: Ғылым,1968. – 782 б; Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 1 т. 63-65, 92, 98 б, – Алматы: Ғылым,1984.– 432 б; Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 5 т. 162-175 б. – Алматы: Ғылым, 1985. – 528 б; Н. Ивлев. «Документы и комментарии: Четвертый том Ч.Валиханова», – Простор, 1969 .№2. С. 102-105; «Разоблачение клеветника». – Простор, 1985. №8. С. 177-187; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. 557-588 б. – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б.].
=== Шоқан және Достоевский ===
| |||