Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
→Манас дастаны: толықтыру |
|||
68-жол:
Шоқанның осы алғашқы іргелі еңбектерінің өзінде байқампаздық, жүйрік қолтаңба мен журналистік шеберліктің озық үлгісі айқын танылады. Сол себепті де оны орыс замандастары «Қазақ тақырыбын орыс тілінде ерекше көркем жазатын қаламгер» ретінде айрықша бағалады. Оның тарих, география, шығыстану саласындағы осы еңбектерінің биік деңгейі, сол жылы Шоқан сияқты Ыстықкөл мен Құлжаға сапарлап қайтқан петерборлық белгілі ғалым-саяхатшы П.П.Семеновтың (болашақ Тян-шанскийдің) назарына ілікті. Оның ұсынуымен келер 1857 жылдың 21 ақпанында Шоқанды Орыс географиялық қоғамының толық мүшесі етіп сайлады.[ Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 2 т. 171-303 б. – Алматы: Ғылым,1985.– 416 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. (Қорғаны биік Құлжа). 294-350 б.) – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б.]. <br>
=== [[Шоқан және Манас дастаны]] ===
1856 жылғы Ыстықкөл сапары кезінде ғылыми-экспедициялық қосын қырғыз жеріне енген кезде, Шоқан осы халықтың байырғы замандардағы тарихынан, өмір салтынан қадау-қадау елес беретін ғажайып мұрасы «Манас» жырымен танысу мүмкіндігіне ие болды. Бұл жыр туралы бұрыннан да хабардар Шоқан, оны қырғыз жыршысының өз аузынан тыңдағанды жөн көріп, соның реті қалай болатынын манаптардан сұрағанда, олар бұл шаруаның еш қиындығы жоқтығын білдірген. Бұғы руында Назар деген шоң манасшы барлығын айтып, онымен жолықтырмаққа уәделерін берген. Сол мәмілеге орай, қосын Сантас асуы маңындағы Түп өзені жағасында аялдаған күндері Шоқан мен қырғыз манасшысының арнайы кездесуі өтті.<br>
Шоқан күні бойы «Манастың» едәуір бөлігін тыңдап болғасын, жырдың бәрін жазып алу мүмкін еместігін байқайды. Назар жомоқшының айтуынша, Манасты түгел жырлап шығуға үш күн, үш түн де жетпейтін көрінеді. Оның баласы Семетейге арналған бөлек жырға да соншама уақыт керек екен. Сондықтан да Шоқан сол күні айтылған жырдың өзіне ұнаған ең көркем тұсы «Көкетай ханның ертегісі» бөлігін ғана жазып алуды жөн деп табады. Манасшының бүгінгі өнеріне ризашылығын білдіріп, ертеңіне қағазға түсіріп алу үшін Көкетай ханды қайта жырлап беруі қажет болатындығын түсіндіреді. <br>
Соған орай, манасшы ертеңіне жырын бірден Көкетайдың ертегісінен бастады. Шоқанмен бірге экспедиция құрамында жүрген, арабша қаріппен жазуға жап-жақсы сауаты бар қазақ жігіті жыр жолдарын дәптер бетіне тез-тез түсіруге кірісті. Ал Шоқанның өзі болса, әр сөзді қалт жібермей, жазып алушының үлгеруі үшін манасшыны ауық-ауық кідіртіп отырды. Назар да қайта-қайта үзіп айтқызуға үйренбегендіктен, кешегідей ағыл-тегіл екпіндетіп төге алмады. Сонда да жадында әбден сақталып қалған шумақтарды бір сыдырғы жырлап шықты. <br>
Жомоқшы «Манастың бір сапар әңгімесі осымен тәмамдалды» деп, «Көкетайдың асы» бөлімін қайырғаннан кейін, Шоқан жазып алушы жігіттің қолындағы дәптерді алды да, қағазға түскен жырды оқи бастайды. Әр жеріне белгілер соқты. Бәрін түгескен соң, көшірушіге, кейбір қырғыз сөздерін қазақшаға ұқсатып жібергені болмаса, дұрыс түсіргенін, ол жерлерді қазір қайтадан айтқызып жөндеп алуға болатынын жеткізді. <br>
Содан кейін қымыз ішіп тыныстап алған манасшыға «Көкетай ханның ертегісін» қайта жырлатты. Енді Шоқанның құлағы жыршыда болғанымен, көзі дәптер бетінде. Қолы қолына жұқпай, сөздердің үстінен түзету енгізіп жатыр. «Құладын» деп жазылған жерді қырғыз фонемасына лайықтап «құлаалы», «текеге бұты шалысқан» дегенді «екеге бұты шалысқан», «жолына» сөзін – «йолына», «тұрмай ма» сөзін – «тұрбай ма» деген сияқты бірқатар түзетулер енгізді. Қалып қойған жерлерін түсірді. Жазылмай қалған «айға баққан ақ сарай, ақ сарайлап қойды дейді», «астындағы мәнекер еш өнерін көрмедім», «оны ондай қорқытты, Ыстықкөлдей толқытты», «асымды билеп берсін деді, мүшесін артық жесін деді» секілді тағы біраз жолдарды өз қолымен қосып жазды.<br>
Жырды дәптерге түсіру жұмысы аяқталып, манасшыны шығарып салған соң, Шоқан күнделігін қолына алып, өзі кейіннен «бұл қағаз бетіне бірінші рет түсірілген қырғыз сөзі болуы керек» деп атап өткен ерекше ғылыми жаңалық туралы күнделігіне: «Дастанның тілі ауызекі сөзден гөрі түсінікті. Жырдың кейіпкері Манас – ноғайлы батыры... Онда Шу, Ташкент, Іле өңірлерінде үш халық: ноғай, қазақ және қырғыз тоқайласады. Қырғыздарға ноғайлылардың аңыздары да белгілі: олар Едігені біледі және ол туралы жырлағандары қазақтарға келіңкірейді. Олар да: Кешегі он сан ноғай бүлгенде, Орманбет би өлгенде, орданың қара жағасы, аспанға ұшып кеткенде, деп айтады. Кіндіказиялық көшпелілер аңыздарының бәрінде ноғайлылар құрметті орынға ие. «Ташкенттік» ноғайлылар Манаста еске алынады. Жәнібек, Асан қайғы бұл жерде де белгілі. Алатайдай бүлдірді, деген оқиғаны қырғыздар да айтады», – деп Манас жыры туралы алғашқы пікірін жазды.<br>
«Көкетай ханның ертегісі» – бір замандардағы көшпелі жұрттардың тұрмысын көркем эпикалы ыңғайда шалқыта суреттейтін «Манас» жырының аса бағалы бір тарауы. Онда бағзы дәуірлерде түрк тайпалары мекендеген географиялық аумақ, тарихи жағдай, исламға дейінгі жерлеу жоралары (қылышпенен қырдыру, қымызбенен жудыру, шарайнамен шаптату, бұлғарымен қаптату – яғни мәйіттің етін сүйегінен айыру, мүрдені бұлғарымен қаптату, сөрелеп қою, ұйық жұртқа көму), басқа да ежелгі әдет-ғұрыптар жайында қадау-қадау мысалдар көп кездеседі. Жырда Көкетайдың асын түпкі ханның жеріне барып берудің өзі де көне жұрттардың Алатау мен Енесай арасын ерсілі-қарсылы көш жолы еткен ерлік замандарын еске түсіреді. <br>
Әлем ғалымдары арасында тұңғыш рет "Манас" эпосын, оның ең шұрайлы бөлігін жазып алған Шоқан бұл алып жыр туралы: ''Манас – халық даналығының туындысы, барша халық ертегілерінің, хикаялары мен аңыздарының, география, дін және салт-сана, әдет-ғұрпы жөніндегі түсініктерінің энциклопедиялық жинағы – дала Илиадасы", деп жоғары баға береді.[Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 1 т. 306-358 б. – Алматы: Ғылым,1984.– 432 б; Марғұлан Ә. Шоқан және «Манас». – Алматы: Жазушы, 1971. – 164 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. (Ерен туған ер Манас. 250-261 б.) – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б; Бейсенбайулы Ж. Чокан Валиханов. Историко-биографическое повествование. (Отважный батыр Манас. С.310-321). – Астана: Фолиант, 2016.– 752 с.].
<br>
=== [[Қашқар]] сапары ===
| |||