|
Жалғаулық шылаулар— бірыңғай мүшелердің, сөйлем мүшелерінің және құрмалас сөйлем сынарларының ара қатынасын білдіретін шылау сөздер. '''Жалғаулық шылаулар''' мағынасына және синтаксистік қызметіне қарай 6 түрге бөлінеді:
Ӏ.Ыңғайластық жалғаулықтар (соединительные союзы). Тең дәрежедегі сөздер мен сөйлемдерді жалғастырып, олардың өзара ыңғайластығын білдіреді. Оған мен, және, тағы, әрі, да жалғаулықтары жатады. Мысалы, : Байжан да,Жұмабекте мұндай олжаға кездесеміз деген жоқ еді. (Г. Мұстафин).<ref>Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі — Алматы. «Сөздік-Словарь», 2005 жыл. ISBN 9965-409-88-9</ref>
Жалғаулық шылау сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді салаластыра (тең дәрежеде) байланыстырады. Жалғаулық шылаулар жалғаулықтар деп те аталады.
Олар мыналар: мен (бен, пен), да (де, та, те), не, не болмаса, яки, немесе, я, және, әрі, біресе, бірақ, алайда, әйтпесе, өйткенменәйткенмен, дегенмен, сонда да, әлде, өйткені, себебі, сондықтан, сол себепті, т. б. Жалғаулықтар бірыңғай мүшелердің немесе салалас кұрмаластың сынарларынсыңарларын әр түрліәртүрлі мағыналық қатынаста байланыстырады. Ондай мағыналық қатынастар мыналар.:
1. Ыңғайластық қатынасты білдіретін жалғаулықтар: мен (бен, пен, менен, бенен, пенен), да, де, та, те, және, һәм, әрі.
2. Қарсылықты қатынасты білдіретін жалғаулықтар: Бірақбірақ, алайда, дегенмен, әйтпесе, әйткенмен, сонда да.
3. Талғаулықты қатынасты білдіретін жалғаулықтар: әлде, біресе, бірде, не, немесе, я, яки, болмаса, кейде.
4. Себеп-салдарлык,салдарлық қатынасты білдіретін жалғаулықтар: себебі, өйткені, сондықтан, сол себепті.
5. Шарттық қатынасты білдіретін жалғаулықтар: егер, егер де.
5. Шарттық қатынасты білдіретін жалғаулықтар: егер, егер де. Жалғаулықтар орыс тіліндегі «союзы» деп аталатын көмекші сөздермен сәйкес келеді.
Жалғаулық шылаулар мен септеуліктерді салыстыра қарасақ, мынадай ерекшеліктер байқалады.:
1. Екеуі де сөз бен сөзді, сейлем мен сөйлемді байланыстырады. Бірақ септеуліктер бір сөзді екінші сөзге бағындыра байланыстырып, сөз тіркесін кұрауға немесе бағыныңқы сөйлем мен басыңқы сөйлемді байланыстырып, сабақтас құрмалас сөйлем құрауға негіз болса, жалғаулықтар екі сөзді тең дәрежеде байланыстырып, сөйлемнің бірыңғай мүшелерін құрауға немесе жай сөйлемдерді салаластыра байланыстырып, салалас кұрмалас құрауға негіз болады. Тек шарттық қатынасты білдіретін жалғаулықтар ғана (егер, егер де) бағыныңқы сөйлсмсөйлем мен басыныңқы сөйлемді байланыстырады.
2. Септеуліктер де, жалғаулықтар да, өздері байланыстыратын сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнінсөйлемнің арасындағы мағыналыкмағыналық катынастықатынасты білдіреді. Бірақ септеуліктер өзі шылауындағы сөзге не сөйлемге белгілі бір қосымша мән үстеп, екінші басыңқы сөзге, я сөйлемге сабақтаса байланыстырса, жалғаулықтар тентең, дәрежелі (бірыңғай) сөздер мен сөйлемдердің арасындағы мағыналыкмағыналық қатынастарды білдіреді. Мысалы: Сәду кейіншектеп топ арасынан үйіне қарай бет алды (Б. М.) Алтынсары қадалған сайын, оның кескіні кұбыла бастады. (С. М.). Жомарт пен Жанат Буданкекті женілжеңіл арбаға жегіп, жолмен келеді (Ғ. Мұст). Абай көше ортасында ақырын тосып калыпқалып еді, бірақ топ ішінен мұны байкапбайқап елеген бір адам да жоқ. (М. Ә.). Бірінші сөйлемдегі "қарай" септеулігі "үйіне" деген сөзге бағыттық-мекендік мән үстеп, оны "бет алды" деген баяндауышқа меңгерте байланыстырып тұрса, екінші сөйлемдегі "сайын" септеулігі бағыныңқы сөйлемнің баяндауышбаяндауышының құрамында келіп, оны басыңқы сөйлемге бағындырып, мезгілдік дүркінділік қатынасты білдіріп тұр. Ал үшінші сөйлсмдегісөйлемдегі "пен" жалғаулыгыжалғаулығы "Жомарт, Жанат" деген бірыңғай бастауыштарды ыңғайластық қатынаста, төртінші сөйлемдегі "бірақ" жалғаулығы екі жай сөйлемді қарсылықты мәнді қатынаста салаласасалаластыра байланыстырып тұр.
==Дереккөздер==
|
