Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш Jarylqap beisenbai (т) өңдемелерінен Kasymov соңғы нұсқасына қайтарды
Тег: Rollback
Kasymov (талқылауы) істеген нөмір 2648644 нұсқасын жоққа шығарды
Тег: Undo
5-жол:
|Сурет ені =
|Сурет атауы =
|Азан шақырылып қойылған есімі = Мұхаммедқанафия
|Туылған кездегі есімі = Мұхаммед Қанафия
|Туған күні = 1835, қараша
|Туған жері = [[Қостанай облысы]], [[Сарыкөл ауданы]], ҚұсмұрынКүнтимес жері ауылы (аға сұлтан Шыңғыс Уәлихановтың 1834-1853 жылдардағы Күнтимес қыстау-ордасы)
|Мансабы = [[шығыстанушы]], [[тарихшы]], [[фольклоршы]], [[этнограф]], [[географ]], [[ағартушы]]
|Ұлты = [[Қазақтар|қазақ]]
|Азаматтығы = [[Сурет:Flag of the Russian Empire (black-yellow-white).svg|border|20px]] [[Ресей империясы]]
|Ұлты = [[Қазақтар|қазақ]]
|Қайтыс болған күні = 10.4.1865
|Қайтыс болған жері = [[Алтынемел[[Алматы (ауыл)|Көшентоған]]облысы, [[ЖетісуКербұлақ ауданы, Шоқан ауылы]]|Көшентоған]]
|Әкесі = [[Шыңғыс Уәлиұлы Уәлиханов|Шыңғыс Уәлиханов]]
|Анасы = [[Зейнеп Уәлиханова|Зейнеп ШормановаШорманқызы]]
|Жұбайы = Айсары УәлихановаКөшенқызы
|Балалары = жоқ
|Марапаттары = Императорлық Ізгі Апостол мәнді кінәз Владимир орденінің төртінші дәрежесі (1860 ж. 5 сәуір), қайтыс болған кезіндегі офицерлік шені – ротмистр (1865, наурыз) .
|Марапаттары =
|Сайты =
|Басқалары =
|Commons =
}}
'''Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов''' (шынАзан шақырылып қойылған есімі '''Мұхаммед- Мұхаммедқанафия) Қанафия'''; [[1835, қараша]], [[Қостанай облысы]], [[Сарыкөл ауданы]], ҚұсмұрынКүнтимес жері ауылы (аға сұлтан Шыңғыс Уәлихановтың 1834-1853 жылдардағы қыстау-ордасы) — [[10 сәуір]] [[1865]], [[АлтынемелАлматы (ауыл)|Көшентоған]]облысы, [[ЖетісуКербұлақ ауданы, Шоқан ауылы]]) — [[қазақ]]тың ұлы ғалымы, XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда туған демократтық, ағартушылық мәдениеттің тұңғыш өкілдерінің бірі, [[шығыстанушы]], [[тарихшы]], [[фольклор]]шы, [[этнография|этнограф]], [[география|географ]], [[ағартушы]]. ӘжесіӘжесінің бала күнінде '''«Шоқаным»''' деп еркелетіп айтуымен «Шоқан» аталып кеткен.
 
== Өмірбаяны ==
Шоқан [[1835 жыл]]дың [[қараша]] айында Құсмұрын бекетінде қазіргі [[Қостанай облысы]] [[Әулиекөл ауданы]]ндағы Құсмұрын жерінде атақты аға сұлтан Шыңғыс Уәлиханов отбасында дүниеге келген. Әкесі Шыңғыс Уәлиханұлы сол кезде Аманқарағай дуанының (орталығы Қараоба мекені) аға сұлтаны болған. Округ орталығы 1844 жылы Құсмұрын қамалына ауысқаннан кейін дуан аты Құсмұрын болып өзгертілді. Шоқанның өз атасы Уәли Орта жүздің ханы болған. Арғы атасы Қазақ Ордасының Ұлы ханы [[Абылай]], Шоқан оның шөбересі. Шоқанның балалық шағы қыс кезінде Обаған бойындағы Күнтимес ордасында, [[жаз]]да [[Есіл (өзен)|Есіл]]дің оң саласы [[Аққанбұрлық]] алабындағы ата [[жайлау]]да өткен. Әжесі Айғаным тұратын Сырымбеттегі хан ордасында да балдәурен күндерін өткізген.«Жеті жұрттың тілін білуге тиісті» хан тұқымы болғандықтан, [[Күнтимес]] ордасындағы әкесі ашқан ауыл мектебінде [[хат]] таныған Шоқан сол мектепте ортағасырлық қыпшақ-шағатай тілін меңгереді, парсыша, арабша тіл сындырады.Шоқанның жақын туыстарының естеліктеріне қарағанда, ол бала кезінен білімге бейім әрі құмар болған. Шоқан тарихи аңыз-әңгімелерге ерте бастан-ақ қызыққан. Ол жастайынан данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең- жырларын зор ықыласпен тыңдап өсті. Оған тәрбие беруде сұлтан әулетінен шыққан әжесі Айғанымның ықпалы күшті болды. Ол жас Шоқанға ежелгі қазақ аңыздарын, аңыз-әңгімелерін, мақал-мәтелдері мен даналық сөздерін жиі айтып отыратын. Шоқан 12 жасына дейін Құсмұрындағы мектепте оқып, мұсылман діні ілімімен танысты. Шоқан ауылдық бастауыш мектепте оқып жүріп-ақ араб, парсы, шағатай тілдерінің негізін үйреніп алды.
Шоқанның жақын туыстарының естеліктеріне қарағанда, ол бала кезінен білімге бейім әрі құмар болған. Шоқан тарихи аңыз-әңгімелерге ерте бастан-ақ қызыққан. Ол жастайынан данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең-жырларын зор ықыласпен тыңдап өсті. Оған тәрбие беруде сұлтан әулетінен шыққан әжесі Айғанымның ықпалы күшті болды. Ол жас Шоқанға ежелгі қазақ аңыздарын, аңыз-әңгімелерін, мақал-мәтелдері мен даналық сөздерін жиі айтып отыратын. Шоқан 12 жасына дейін Құсмұрындағы мектепте оқып, мұсылман діні ілімімен танысты. Шоқан ауылдық бастауыш мектепте оқып жүріп-ақ араб, парсы, шағатай тілдерінің негізін үйреніп алды.
 
Шоқанның ата-бабалары атақты [[Төре|сұлтандар әулетіне]] жатады. Оның арғы бабасы [[Абылай хан]] XVII ғасырдағы айбынды қазақ билеушілерінің бірі болды. Ал атасы [[Уәли хан]] патша үкіметі ресми түрде бекіткен қазақтың соңғы ханы еді. Шоқанның әкесі - [[Шыңғыс Уәлиханов]] білімді адам болған. Ол [[1834 жылы]] Омбыда Сібірдің казак әскери училищесін бітіріп, орыс армиясында жоғары әскери шен - полковник атағын алды және Қазақстанды басқару аппаратында бірсыпыра жауапты қызметтер атқарды: Құсмұрын округінің аға сұлтаны, Сібір қырғыздарының облыстық басқармасының кеңесшісі, [[Көкшетау]] округінің аға сұлтаны болды. Россияның алдында сіңірген еңбегі үшін оған өмірлік мұра ретінде [[дворян]] атағы берілді. Шоқаннын анасы жағынан туыс нағашылары — [[Баянауыл|Баянауыл өлкесіндегі]] атақты [[Шорман Би Күшікұлы|Шормановтар әулеті]] болатын. [[Шорманов Мұса]] орыс армиясының полковнигі, белгілі қазақ биі, [[Баянауыл]] сыртқы округының аға сұлтаны еді.[[Сурет:4okan u.JPG|thumb|right|Аға сұлтан Шыңғыс Уәлиханов қазақтың игі жақсыларымен бірге|300px]]
=== Ұшқан ұя ===
Шоқан [[1835 жыл]]дың [[қараша]] айында Күнтимес қыстауында (қазіргі [[Қостанай облысы]] [[Сарыкөл ауданы]], Күнтимес ауылы) аға сұлтан Шыңғыс Уәлихановтың отбасында дүниеге келген. Әкесі Шыңғыс Уәлиұлы сол кезде Аманқарағай округінің (орталығы Қараоба мекені) аға сұлтаны болатын. (Шыңғыс сұлтан Күнтимес қыстау-ордасын осы Қараобадан теріскей-шығысқа қарай 40 шақырымдай жердегі қалың қайың мен қарағай орманының қойнауында салдырған еді. 1844 жылы округ орталығы Құсмұрын қамалына ауысқаннан кейін дуан аты Құсмұрын болып өзгертілді.<ref> История Казахстана в русских источниках ХҮІ-ХХ веков. ҮІІІ т. Ч.1. 143-144, 342 с. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – 716 с; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. (Обағандағы орда.66-76 б). - Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б. </ref>. <br>
Шоқанның балалық шағы қыс маусымында Күнтимес ордасында, [[жаз]]да [[Есіл (өзен)|Есіл]]дің оң саласы [[Аққанбұрлық]] алабындағы Уәлихан әулетіне тиесілі ата [[жайлау]]да өтті. Сырымбеттегі хан ордасын мекен ететін әжесі Айғаныммен, басқа да жақын туыстарымен негізінен осы жазғы жайлау кезінде кеңінен араласты. «Жеті жұрттың тілін білуге тиісті» хан тұқымы болғандықтан, Шоқан әуелі [[Күнтимес]] ордасындағы әкесі ашқан ауыл мектебінде сауатын ашады, ортағасырлық қыпшақ-шағатай тілін меңгереді, парсыша, арабша тіл сындырады, сурет салуды үйренеді. Ол бала кезінен білімге қабілеттілігін танытты. Жастайынан данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең- жырларын ықыластана тыңдап өсті. Оған тәрбие беруде қожа әулетінен шыққан сауаты мол әжесі Айғанымның да ықпалы күшті болды. Әжесі бала Шоқанды көне әдебиет үлгілерімен таныстырды. Қисса-дастандарды оқуға баулыды. <ref> Уәлиханов Ш. Ш.Бес томдық шығармалар жинағы. 1 т. 13-14 б. – Алматы: Ғылым, 1984. – 432 б; 5 т. 314-335 б. – Алматы: Ғылым, 1985. – 528 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. (Аққанбұрлық алабында. 82-104 б.) – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б.</ref>. .
Шоқан — атақты хандар әулетінің]] ұрпағы. Оның бабасы [[Абылай]] қазақтың XVIIІ ғасырдағы ұлы ханы, ал атасы [[Уәли]] Орта жүздің патша үкіметі ресми түрде бекіткен соңғы хандарының бірі еді. Шоқанның әкесі — [[Шыңғыс Уәлиханов]] та сол заманның көзі қарақты білімді адамдарының қатарына жатады. Ол [[1834 жылы]] Омбыдағы Сібір казак-орыс әскери училищесінің Азиялық мектебін бітірді. 1838 жылы майор, 1852 жылы подполковник, 1855 полковник шеніне ие болды. 1834-1853 жылдары Аманқарағай (кейіннен Құсмұрын) округінің, 1854-1857 жылдары Батыс Сібір генерал-губернаторлығына қарайтын Сібір қазақтары облыстық басқармасының кеңесшісі, 1857-1865 жылдары [[Көкшетау]] округінің аға сұлтаны қызметтерін атқарды . Шоқаннын нағашылары — [[Баянауыл|Баянауыл өлкесіндегі]] атақты [[Шорман би Күшікұлы|Шормановтар әулеті]]. Туған нағашысы [[Шорманов Мұса]] полковник, [[Баянауыл]] округінің 1854-1868 жылдардағы аға сұлтаны, этнограф.<br>
 
[[Сурет:4okan u.JPG|thumb|right|Аға сұлтан Шыңғыс Уәлиханов қазақтың игі жақсыларымен бірге|300px]]
=== Кадет корпусы ===
[[1847 жыл]]ы 12 жасар Шоқанды әкесі сол кездегі ең таңдаулы оқу орны болып есептелген Сібір кадеті корпусына оқуға орналастырады. Шоқанның бүкіл келешегі мен ғылым, өнер жолындағы талантын ашуда бұл оқу орнының маңызы ерекше болды. Мұнда жабық әскери оқу орны болғанымен, көптеген пәндер әскери сабақтарға қоса орыс, батыс әдебиеті, географиясы мен тарихы, философия, физика, математика негіздері, шетел тілдері оқытылып, орыстың озық ойлы интеллигенттерінің өкілдері сабақ берген. Оқытушылар құрамында білімді және прогресшіл ой-пікірлі адамдар көп болған.
 
=== Кадет корпусында ===
Кадет корпусына алғаш оқуға түскен кезде Шоқан орыс тілін білмесе де өзінің зеректігімен тілді тез үйренді. Шоқанның корпуста бірге оқыған Г.Н. Потанин: «Өзінің орыс жолдастарын басып озып, Шоқан тез жетілді… Оған талайлар-ақ назар аударды. Ол сондай қабілетті еді және оқу орнына түспей тұрып ақ сурет сала білетін», дейді. Оған әсіресе орыс тілі мен әдебиеті оқытушысы, шығыстанушы Костылецкий мен тарих пәнінің оқытушысы Гонсевский күшті ықпал етті. Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Герцен, Белинский т.б. орыс классиктерін және батыс әдебиетінен Диккенс, Теккерей, Руссо шығармаларын, «Современник» журналын үзбей оқып, әлеуметтік өмірдің және әдебиет ағымының қай бағытта, қалай дамып бара жатқандығын аңғара алатын, өз кезінің саналы азаматының бірі болған.
[[1847 жыл]]ы 12 жасар Шоқанды әкесі сол кезде Батыс Сібір өлкесінің орталығы Омбы қаласындағы таңдаулы оқу орны болып есептелген Сібір кадет корпусына түсіреді. Жеті жылдық корпуста әскери сабақтардан басқа жалпы география, оның ішінде қазақ даласының сипаттамасы, тарих, дін сабағы (мұсылмандар ислам шарттарын), орыс және батыс әдебиеті, философия негіздері, ботаника, зоология, физика, алгебра, геометрия мен тригонометрия, сәулет өнері, сызу мен сурет пәндері, орыс, француз немесе неміс тілдері оқытылды. Казак-орыс балалары үшін қазақ тілі сабағы жүрді. Жоғары класс оқушыларына қылыштасу мен би сабақтары арнайы өткізілді. Осылардың бәрі: мәнді оқу бағдарламасы, мұғалімдердің білім сапасы, сол заманның демократиялық идеялар рухымен тыныстаған бір шоғыр ұстаздардың сергек тәлімі, тумысынан зерек Шоқанға ерекше ықпалын тигізді. Оқуға түскен кезде орыс тілін білмеген Шоқан өзінің зеректігімен тілді тез үйреніп алды. Екі-үш жыл ішінде-ақ алғырлығымен, жүйрік ойымен көзге түсті. <br>
Шоқанға әсіресе орыс тілі мен әдебиеті пәнінің оқытушысы, шығыстанушы Н. Костылецкий мен өркениет тарихынан сабақ беретін Г. Гонсевскийлердің ықпалы күшті болды. Сондай ұстаздардың әсер етуімен Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Герцен, Белинский т.б. орыс классиктерін және батыс әдебиетінің Диккенс, Теккерей, Руссо сияқты ұлы өкілдерінің шығармаларын, «Современник» журналын оқып өсті. Әлеуметтік өмірдің және әдебиет ағымының қай бағытта, қалай дамып бара жатқандығын аңғара алатын, сергек ойлы жас болып ержетті.<br>
Сібір кадет корпусында оқудың соңғы жылдарында-ақ оның зерттеушілік қабілеті қалыптасты. Ол ұстазы Костылецкийдің тапсырмасымен, жазғы демалыс кездерінде ел ішіндегі халық жырлары мен дастандарын жинап, жазып алумен айналысатын. Тіпті, ұстазы Костылецкий екеуі, өзі жазып алған "Едіге", "Қозы Көрпеш-Баян сұлу" жырларын орысшаға да аударды. Шоқан жинаған ол ауыз әдебиеті үлгілеріне көрнекті шығыстанушы, Қазан университетінің профессоры И.Н.Березин назар аударды. Жас жігіттің ғылымға бейімділігін аңғарған профессор Шоқанды Костылецкий арқылы көне жазу ескерткіштерін зерттеу ісіне тартты.<br>
Шоқанның "Профессор И.Н.Березинге хат", "Профессор И.Н.Березиннің "Хан жарлықтары" кітабына рецензия" т.б. алғашқы ғылыми жұмыстарының өзінен-ақ, оның болашағы зор зерттеуші болатындығы аңғарылды. «Шоқан бізден бір жыл төмен оқыса да, біз өзімізді оның қасында сары ауыз балапан ретінде сезінуші едік, – деп жазады оның кадет корпусындағы жұбы ажырамас досы, кейіннен әйгілі шығыстанушыға айналған Г.Н.Потанин. – Ол өзі көп білетінін, бізден артықшылығын достары арасында онша көрсете де бермейтін. Бірақ реті келгенде оның білімінің мол екені айқын байқалып жататын. Ол өзінің қатарластары, соның ішінде менің өз басым үшін шын мәнінде «Еуропаға ашылған терезе» іспетті болды».<br>
Кадет корпусында Шоқан суретші В. Померанцевтің көмегімен сурет салу өнерін де терең меңгерді. Оның 1850 жылдардың басындағы жазғы демалыс кезінде салған суреттері мен сызбаларының өзінен ширақ қолтаңбаның ұшқыны байқалады. "Кадет корпусының соңғы курстарында оқып жүрген кезімізде Шоқан өзінің әңгімелерімен менің дәптерімді толтырды, – деп жазады Потанин. – Біз одан қазақтардың сұңқармен саят құру тәсілдерін толығымен жазып алдық. Шоқан сұңқарды қалай баптап күтудің әдісін өте жақсы білетін. Ол менің жазбаларыма дауылпаз бен сұңқардың т.б. суреттерін салып толықтыратын".<br>
Шоқан кадет корпусында оқып жүріп, әйгілі жиһангездердің өміріне, олар жасаған саяхаттарға қатысты еңбектерге аса қызығушылық танытты. Осы еңбектердің ықпал-әсерінен ол болашақта сапарларға шығуды, бұрын белгісіз болып келген жұмбақ өлкелерді ашуды армандады. <ref> Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 1 т. 22-32 б. – Алматы: Ғылым,1984.– 432 б; Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 5 т. 346-366 б. – Алматы: Ғылым, 1985. – 528 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. (Кадет корпусының шәкірті. 122-134 б.) – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б.</ref> <br>
 
=== Қызметі мен зерттеушілік жолы ===
Сібір кадеті корпусында оқудың соңғы жылдарында-ақ, Шоқан саналы, терең ойлы, жан-жақты білімді, өзіндік қөзқарасы қалыптасқан, туған халқының қажет-мұқтаждарын пайымдап, түсіне алатын, оған барынша пайдалы қызмет етуге әзір екендігін танытты. Ол Косоплецкий, Тонеевский сияқты (орыс әдебиеті мен тілі, тарих пәні) оқытушыларының игі ықпалымен өзінің жоғары қабілеті мен дарындылығының арқасында орыс және дүние жүзі әдебиетінің озық үлгілерін оқып танысып, ғылыми пайымдау, тұжырымдар жасай білді. Оның зерттеушілік қабілеті де осы корпуста оқып жүргенде біртіндеп қалыптасып, дами түсті. Ол, әсіресе, жазғы демалыс кездерінде ел ішіндегі халық жырлары мен дастандарын жазып алып, аңыз-әңгімелерді жинауға қызықты. Мысалы, "Қозы Көрпеш-Баян сұлу жыры Шоқанның алғашқы жазған шығармаларының бірі болды. Шоқан жинаған қазақтың ауыз әдебиеті үлгілері нұсқаларын, "Қозы Көрпеш-Баян сұлу" жырын көрнекті шығыс зерттеушісі, Петербург университетінің профессоры И.И.Березин бұл зерттеулерге назар аударып, жазып алған. Шоқанның зерттеушілік қабілетін байқаған ғалым оны өз тарапынан ескі жазу ескерткіштерін зерттеу ісіне тартқан.
 
Кадет корпусын 1853 жылы он жеті жасында бітірген Шоқан сол жылдың қараша айынан бастап Сібір шебінің 6-шы атты әскер полкінің құрамына қабылданды. Арада үш ай өтер-өтпесте Батыс Сібір генерал-губернаторлығы Дербес Сібір корпусы штабының бастығы, генерал-лейтенант Яковлевтің адьютанты қызметіне кіріседі. 1854 жылдың күзінен Батыс Сібірдің генерал-губернаторы, Дербес Сібір корпусының командирі Г.Х. Гасфорттың ерекше тапсырмалар жөніндегі адьютанты болып тағайындалады. Осы қызметті атқара жүріп, ол Орталық Азия халықтарының тарихын, географиясын, этнографиясы мен көне мұраларын зерттеуге белсене араласады. Оның сол кезде орындаған алғашқы дүниелерінің өзінен ғылыми зердесі қалыптасып, білікті зерттеуші дәрежесіне көтеріліп үлгерген алғыр жасты тану қиын емес.<br>
Шоқанның "Профессор И.Н.Березинге хат", "Профессор И.И.Березиннің "хан жорықтары" кітабына рецензия" т.б. алғашқы ғылыми жұмыстарының өзінен-ақ, оның болашағы зор ғалым, зерттеуші болатындығы аңғарылатын. Шоқанның біліміне мұғалімдері мен құрбылары ерекше қызыққан, сол кездің алдыңғы қатарлы ой-пікірлерімен таныстығын жолдастарының көбі үлгі тұтып, мойындаған. Шоқан олардың Еуропа мәдениетіне бет бұруына себепші болған. "Бізден жасы кіші болса да, өзімізбен салыстырғанда, ол үлкен сықылды еді де, біздер оған қарағанда бала тәрізді едік, өзінің бізден артық білетіндігін не біздерден білімі жағынан жоғарлылығын білдіруге тырыспаса да, жай әңгіменің өзінде-ақ, оның білімінің бізден артықтығы танылып қалатын. Жалпы жолдастарына, соның ішінде маған, ол еріксіз "Еуропаға ашқан терезе" сықылды болды", – деп жазады Г.И.Потанин. Мұның өзі Шоқанның жолдастары арасында беделі ерекше зор болып, оның биік тұрғанын көрсетеді.
Сол жылдары профессор И.Н. Березинның дайындауымен «Шығыс тарихшыларының кітапханасы» сериясы бойынша жарық көрген Қадырғали бек Жалайырдың «Жами ат-тауарих» жылнамалар жинағы (1854) туралы зерттеу жазды. «Қазақтардың өздерінің шығу тегі туралы әңгімелерін Ұлы жүздің тарақ тамғалы жалайыр руының қазағы Қадырғали бек жазған «Жами ат-тауарихтағы» аңыздар да нақтылайды», – дейді Шоқан. Жылнама авторы Қадырғалидың өз тегі туралы: «осы тарихтың жазылуына себепші болған жоғары мәртебелі Оразмұхаммед ханға ата-бабасынан бері қызмет етіп келе жатқан тарақ тамғалы жалайырмын. Парсы тіліндегі Шыңғыснаме кітабынан түркшеге аудардым, ал кейінгі замандарда болғандарды өзі естіп-білгенім бойынша Алла тағала тауфих беріп, теріп жаздым», дегенін атап көрсетеді.<br>
Сол Оразмұхаммедтің әйгілі Шығай ханның немересі, Ондан сұлтанның ұлы, Тәуекел ханның немерелес інісі екенін Левшиннің, Небольсиннің, Савва Осиповтың жылнамасындағы деректермен, Сібір шекара басшылығы жинаған хандар шежіресіндегі кестемен дәйектейді. Жас Оразмұхаммедтің Сібір хандығының астанасы Ескердегі Тайбұға тұқымы Сейтектің ордасына отбасымен, хан кеңесшісі Қадырғали бекпен, жанына ерген жасауылдарымен бірге, жегжаттық рәсіммен қонаққа келіп, 1588 жылы Тобыл маңында саятта жүрген кезінде орыс воеводасы Данило Чулков алдап қолға түсірген, содан «аманат» ретінде Мәскеуге жөнелтілген тарихынан жақсы хабардарлығын байқатады. Орыстың Рюрик әулетінің соңғы патшасы Федор Ивановичтің оны сарайға жақындатып, қызметке тартқаны, таққа одан кейін отырған Борис Годуновтың өз билігі кезінде Оразмұхаммедті Ока өзені бойындағы Қасым патшалығының ханы етіп тағайындаған тарихын бұрыннан білетін Шоқан, профессор Березин дайындаған Қадырғали бектің «Жылнамалар жинағындағы» деректерге ерекше тәнті болады. Сол замандағы орташығыс шежірешілері шығармаларының орындалу дәстүріне сәйкес, Борис патшаға мадақтау арнай отырып жазылған, қазақ тарихынан жаңа мәліметтер ұсынған тамаша туындының өзін қызықтырғаны сонша, ол жылнаманың Дала тарихына қатысты жазылған тарауларын орысшаға аударады. Оразмұхаммед ханның қадірлі төрт бегі болғаны, тақтың оң жағында жалайыр Қадырғали бек пен маңғыт Саманай бектің, сол жағында арғын Шәш бек пен қыпшақ Төкей бектің отыратындығына назар аударып, «сол кездегі қазақшаға өте жақын, нағыз шағатай-түрки тілінде жазылған» еңбектің қазақ жұртына да тән төл шығарма екендігін тап басып аңғарады.<br>
«Жами ат-тауарихтың» мазмұнына, тілдік құрамына білгір түсініктемелер жасайды. Оның мәтінінде Әбілғазының «Түрк шежіресі» мен Бинайдың «Шайбанинамасына» қарағанда, аңыздардың аз кездесетініне көңіл бөледі. Далалықтарға тән сөз қолданыстары мен мәтелдердің аса мол екеніне, сөйлемдер мен ой қайырымдарының құнарлы, көп сөздердің осы күнге дейін қазақ арасында со күйі ұшырасатынын атап өтеді. Бұл шығармаға «қазақ тарихына қатысты деректерінің молдығы жағынан теңдесер ештеңенің жоқтығы күмәнсіз», деген баға береді. <br>
Шоқанның жан-жақты білімдарлығын осы алғашқы зерттеушілік талпыныстардан-ақ байқау қиын емес. Ол Қадырғали бектің «Жылнамалар жинағының» қазақ тарихына қатысты тұстарын орысшаға аударған кезінде де кей сөздер мен атауларды, сөйлемдерді қолжазбадағы араб қарпінде жазылған нұсқасымен қатар беріп отырады. Ол сөздердің қазақ тіліндегі мағынасын, қолданысын мысалға келтіреді, едәуір сөзтізбе түзеді. Березиндей ірі ғалыммен терезесі тең ойлар айтуға ұмтылады. <br>
Жас ғалымның ұдайы назарга алып жүрген тағы бір тақырыбы – қазақ тұрмысына, салт-санасына, әдет-ғұрпына, ауыз әдебиетіне қатысты зерттеулер. Құйма құлақтардан он сегізінші ғасырдағы қазақ батырлары туралы аңыздарды, Абылай хан, Орақ батыр жырларының нұсқаларын жазып алады. Қазақ халқының этнографиялық болмыс-бітіміне байланысты бірқыдыру байыптауларын аяқтайды. Қазаққа тән ежелгі наным-сенімдерді сипаттаған «Тәңірі» атты зерттеуінде ғылым үшін көптеген танымдық жақтары мол дәйектерді ортаға тартады. Бағзы замандардан бар отты кие тұтуға қатысты ғұрыптардың қазақтың келін түсіру кезіндегі салттарда да сақталып қалғанын жазады.<br>
[[1855]] жылы Батыс Сібір генерал-губернаторы Гасфортпен бірге [[Семей]], [[Аягөз]], Қапал арқылы [[Алматы]]ға дейін келіп қайтады. Осы сапарында қазақ[[ауыз әдебиеті]]нің үлгілерін, тарихы мен этнографиясының материалдарын жинай жүреді. Сол сапардан кейін оның әскери лауазымы бір сатыға жоғарылап, поручик шенін алады. <ref> Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 1 т. 32-36, 104-163, 201-255 б. – Алматы: Ғылым,1984.– 432 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. (Ерекше тапсырмалар жөніндегі адьютант. 135-147 б.) – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б. </ref>. <br>
 
=== Ыстықкөл және Құлжа сапары ===
Қырағы да зейінді Шоқанға сурет салу өнері сол кездің өзінде-ақ; халық өмірін бейнелеудің тамаша бір құралы болып табылады. Туған жері Сырымбеттің жазғы жайлаулар мен мекен қоныстарының суретін салумен шұғылданады. 1847-1852 жылдарда салған суреттерін Шоқан "корпустан елге демалысқа барған кезде салған суреттер" – деп атайды. Г.Н.Потанин: "Кадет корпусының соңғы курстарында оқып жүрген кезімізде Шоқан өзінің әңгімелерімен менің дәптерімді толтырды. Біз қазақтардың сұңқар салып, саят құру салтын толық жазып алдық. Шоқан сұңқарды қалай баптап күтудің әдісін өте жақсы білетін. Дауылпаз бен сұңқардың т.б. суреттерін салып, ол менің жазбамды толықтыра түсетін", – деп жазды. Мұның өзі Шоқан өнерінің жан-жақты екенін, оған курстастарының қызығып, ерекше құрметпен қарағанын дәлелдей түседі. Шоқан кадет корпусында оқып жүргенде-ақ, саяхатшылардың өмірі мен ісі туралы жазылған еңбектерге аса қызығушылықпен қарап, танысты. Осы еңбектердің ықпал әсерінен ол саяхатшы болуды, Орта Азияны арлап жан-жақты танысуды армандады. Демек, саяхатшылар өмірі жайлы жазылған еңбектер болашақ саяхатшыға бастау көзі болып, жол нұсқады.
 
Шоқан [[1856]] жылы полковник [[Хоментовский|М.М. Хоментовский]] басқарған әскери-ғылыми Ыстықкөл экспедициясына қатысып, қырғыз елін жете зерттейді. Қырғыздар мен Ұлы жүз қазақтарының тарихы, этнографиясы жайлы мәліметтер жинайды, ауыз әдебиетінің нұсқаларын жазып алады. Әлем ғалымдары арасында тұңғыш рет "Манас" эпосының ең шұрайлы бөлігі "Көкетай ханның ертегісі" жырын жазып алады. ''Манас - халық даналығының туындысы, барша халық ертегілерінің, хикаялары мен аңыздарының, география, дін және салт-сана, әдет-ғұрпы жөніндегі түсініктерінің энциклопедиялық жинағы - дала Илиадасы" деп бағалады. Сол сапар бойынша жүргізген "Ыстықкөл сапарының күнделігі" оның ғалымдық, қаламгерлік қабілетін айрықша танытатын алғашқы айшықты шығармасына жатады.<br>
== Қызмет жолы ==
Шоқан қырғыздың бұғы руының бас манабы Боранбаймен және басқа да көкіректері шежіре адамдармен пікірлесе жүріп, қырғыз халқының тарихы, этнографиясы жайлы көп мәліметтер, ауыз әдебиеті нұсқаларын жинаумен қатар, қырғыз руларының түп-тегі, олардың қоныстанатын жерлері туралы да деректерге қанықты. Шежіре бойынша қырғыздар өздерін Қырғызбай деген шоң бабадан таратады екен. Оның Ақұл деген баласынан Абыл мен Қабыл туады. Абылдың тұқымдары – Оң қанат, Қабылдың тұқымдары – Сол қанат деп аталады. Абылдың Тағай деген немересінен Боғорстан, Қойлан, Қылжыр, Қарашора деген балалар туған. Боғорстаннан – солты, Қойланнан – жәдігер, Қылжырдан – Дәулесбақты, Орозбақты, олардан – сарыбағыш, бұғы, Қарашорадан – саяқ рулары тарайды. Бұғылар өздерін Орозбақтының баласы Мырзағұл бабадан тарқатады. Оның баласы Әлсейіт, одан – Жаманқұл. Ұлы енелері – Мүйізді бәйбіше сол Жаманқұлдың зайыбы боп келеді. Мүйізді бәйбіше ұрпақтарының бәрі бұғы атанады.<br>
Кадет корпусын 1853 жылы он жеті жасында бітірген Шоқан Батыс Сібір генерал губернаторының кеңсесінде қызметке қалдырылады. Бір жылдан кейін Батыс Сібір мен Қазақстанның солтүстік шығыс аудандарын басқаратын генерал губернатор Гасфорттың адьютанты болып тағайындалады. Осы қызметті атқара жүріп, ол Орта Азия халықтарының тарихын, этнографиясы мен жағрафиясын зерттеуге белсене араласады. [[1854]] жылы кадет корпусындағы ұстазы Костылецкийдің өтініші бойынша көрнекті шығыстанушы, Қазан университетінің профессоры [[Березин Илья Николаевич|Н.И.Березиннің]] тапсырмаларын орындайды. Березин Шоқан жинаған қазақтың ауыз әдебиеті нұсқалары, ''«Қозы Көрпеш Баян сұлу»'' жырымен таныс еді. Жас ғалым әйгілі профессор Березин бастырып шығарған "Тоқтамыс ханның жарлығы'' мен басқа да хан жарлықтары туралы еңбектерге тыңғылықты талдау жасайды. Бұл оның алғашқы ғылыми зерттеулерінің бірі еді. Жастығына қарамай, оның білімдарлығын, әсіресе, шығыс әдебиеті мен тарихын жақсы білетіндігін сол кездегі орыс ғалымдары да жоғары бағалап, мойындай бастайды.Өсімдіктер әлемінің қолайлы жағдайды талап ететіні сияқты қоғам да өзінің кедергісіз дамуы үшін қолайлы жағдайды талап етеді. Алайда ғалым табиғат зандары мен қоғам арасындағы айырмашылықты ажыратып көрсетеді. Табиғаттың дамуы физикалық зандарға негізделсе, қоғамда олар әлеуметтік зандардың күшімен, яғни қоғамдық өмірдің әртұрлі жақтарымен, тайпалық организм өмірінің шарттарымен толығады.
Қырғыздардың айтуымен, оң қанатқа қарағанда, сол қанатқа енетін тұқымдардың халқы аздау екенін білді. Арасындағы ең белгілілері: сары, құсшы, қытай, мұндұз сияқты рулар. Сол қанат руларының көбі Қоқан хандығының қалаларына жақын жерлерде тұратындықтан, олардың тіршіліктері де, тілдері де сарттарға көбірек ұқсаңқырап кеткен. Оштың аржағындағы Алай тауының күнгей, теріскей бөктерлерін, Исфара алабын мекендейтін ішкілік руы адамдарының тілдері қазақшаға жақындау. Ішкіліктердің арасында қаңлы, қыпшақ, найман сияқты ірі аталар да кездеседі. Шоқан оларды бір дәуірлердегі Қаңлы мемлекеті, Дешті Қыпшақ, Ақорда, Көкорда замандарында аралас-құралас өмір сүрген байырғы жұрттардың бірер сынығының қырғыз рулары арасына сіңгенінің көрінісі ретінде пайымдады.<br>
Шоқан осы сапар барысында бабасы Абылай ханның қырғыздарға жасаған жорығына қатысты бірталай мәліметтерді де естіді. Көбі өткен жылы өзі жазып алған «Абылай туралы жырдағы» деректермен үйлеседі екен. Бұғының игі жақсылары да Шоқанның өздеріне аты ерекше мәлім айбынды ханның шөбересі екенін білгеннен кейін, сол тарихтан шешіле сыр тарқатты. Қалмақтарды қуғаннан кейінгі тұста, Жетісу өңіріндегі мал-жанға қолайлы шүйгін жайылымдар қырғыздардың да көз құртына айналып, ол ақыр соңында, туыс екі ел арасындағы едәуір қақтығыстарды туындатқаны мәлім. Қырғыздар бір жылдары, тіпті Қаратау төңірегіндегі дулат пен қоңырат руларының қоныстарына, Жетісудағы ұлы жүз, найман ауылдарына дейін шауып, мал-мүліктерін олжалапты. Қазақтар да қарап қалмаған. Қырғыздарды өз қоныстарына дейін түре қуып, кескілескен ұрыстар жүргізіпті. Ел аузында Абылай бастаған қалың әскердің Шу бойында солтыларды, Шелік өзенінің бас алабында сарыбағыштарды, Саты асуы арқылы Ыстықкөлге өтіп, көлдің батыс бетіндегі Турасу бойында бұғылар мен саяқтарды тас-талқан қылып жеңгені туралы әңгімелер қалған.<br>
Екі халық арасындағы сондай алма-кезек жорықтардың бірінде Көкжал Барақ батыр бастаған қазақ жасақтары қырғыздың қалың ішіне тереңдей еніп кеткен көрінеді. Қырғыздар тез жинақталып, түн ішінде оның қосынына шабуыл жасайды. Оқыста күйрей жеңілген Барақ бас сауғалап әзер қашып құтылады. Қырғыздар арасында бұл оқиға әлі күнге дейін «Жалды Барақ қашқанда, Байпақ би өлгенде» деп айтылады. Барақ сарбаздарының ойсырай жеңілгені туралы хабар Абылай ханға да жетеді. Кек алу мақсатын көздеген ол, қалың қолды бастап келіп, Таластың жоғарғы ағысындағы Үшқосай алабында солтылар мен саяқтардың ауылдарын талқандайды. Шуға құятын Қызылсу мен Шәмші өзендерінің аралығындағы жазықта өткен ұрыста күллі оң қанат мен сол қанаттың біріккен әскерлерін күйрете жеңеді. Сол шайқаста солтылардың манабы Жайыл да ұлдарымен бірге қаза тауып, оның өзі тарайтын талқан атасынан 40-ақ адам аман қалыпты деседі. Қырғыздар арасында бұл шайқас «Жайыл қырғыны», ал ұрыс өткен жер Түйіскен деген атпен белгілі. Жайылдың қызы Бикемжанның әкесіне шығарған жоқтауы былтыр өзі жазып алған Абылай туралы жырда да бар. <br>
Сол ойсыраған жеңілістен кейін қырғыздар Абылайға бұдан былай жауласпауға, бейбіт жүруге мойынсынғанының белгісі ретінде «ақ үйлі аманат» етіп көп адамын беріпті. Көкшетауға әкелінген сол аманат жұрттан тараған ұрпақтар жетпіс-сексен жылдан соң, атығай руы ішіне сіңген жаңақырғыз, байқырғыз деген аталарға айналып, бұ күндері екі болыс ел болып отырғаны да Шоқанға жақсы таныс. Абылайдың қазақ қаруының басымдығын танытқан сол жорықтары нәтижесінде, екі жақ мәмілеге келіп, қазақ пен қырғыз арасындағы шекаралық дау-дамайлар да тыйылған еді. <br>
Манаптардан «Абылай туралы жырда» айтылатын, қазақтарға қатты қарсылық көрсетіп көз жұмған қырғыз батырлары Есенғұл, Сәдір, Әтекенің кімдер екенін де сұраған. Үшеуі де сарыбағыш, әрі Есенғұл мен Әтекенің кейіннен Кенесарыны өлтіруге қатысқан Орман мен Жантай манаптардың туған аталары екенін осы сапар кезінде білді. <ref> Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 1 т. 306-358 б. – Алматы: Ғылым,1984.– 432 б; Марғұлан Ә. Шоқан және «Манас». – Алматы: Жазушы, 1971. – 164 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. (Ыстықкөл, Жетісу сапары) 206-296 б.– Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б.</ref> <br>
 
Шоқан Ыстықкөлден кейін [[Құлжа]] қаласына мәмлегерлік делегация құрамымен барып, сол сапар бойынша да құнарлы тілмен өрілген «Қытай империясының батыс өлкесі және Құлжа қаласы» деп ат таққан күнделік жүргізді. Онда Жетісу мен Шығыс Түркістанның өткені мен бүгіні туралы толымды ғылыми пайымдаулар жасалады. <br>
=== Орынбор===
Осы сапар барысында Шоқан Құлжа аймағын мекен ететін шығыстүркістандық ұйғырлардың ана тілін ғана емес, салт-дәстүрлерін де қытайға көп жеңдіртпегеніне мән береді. Олар өздерін ұйғыр деп атамайды. Туған өңірлерінің атымен қашқарлық, қотандық, қомұлдық, тұрпандық,.. дейді немесе «иерлік», яғни сол жерлік деген ыңғайда жіктеледі. Қытайлар олардың атын чанту (сәлделілер, басын шандып алғандар) және хой-хой (мұсылмандар) деген ортақ атаумен топтай салады екен. Іле уәлаятында оларды мәнжуше тараншылар (диқандар) деп кеткен. Шоқан Құлжа аймағына әу баста Алтышәр (Қашқар) жақтан егін егіп, әскерлерді азық-түлікпен қамтамасыз етіп отыру мақсатында күштеп көшіріліп әкелінген алты мың отбасының ұрпақтары, бастарына еш уақытта бостандық тиіп көрмеген Іле тараншыларының жүздеріне – осы мәжбүрлі құлдық пен бағыныштылық әсері біртүрлі тұнжыраңқы мұңдылық, жабырқаулы үмітсіздік ізін түсіргенін де байқаған. <br>
[[Сурет:Valikhanov.jpg|300px|thumb|left|Уәлиханов (солдан) пен Достоевский (оңнан) [[1858]] жылда]]
Шығыстүркістандық ұйғырлар бәлендей діндар да емес сияқты. Олардың салттары қытай дәстүрлерінің әсерінен бе, ашықтау. Мейрампаз келеді, шарап ішеді. Әйелдері қымтана бермейді. Биші әйелдерсіз ойын-сауық өтпейді.
[[1855]] жылы Батыс Сібір генерал-губернаторымен бірге [[Семей]], [[Аягөз]], Қапал арқылы [[Алматы]]ға дейін келіп қайтады. Осы сапарында қазақ, қырғыз, [[ауыз әдебиеті]]нің үлгілерін, тарихы мен этнографиясының материалдарын жинай жүреді. Бұл материалдар негізінде кейін ол ''«Тәңірі (құдай)», «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы»'' деген еңбектер жазады. Сол сапардан кейін оның әскери лауазымы бір сатыға жоғарылап, поручик шенін алады.
Қытай жеріндегі қазақтардың қоныстанған жерлері туралы мәліметтерге де қанықты. <br>
Найманның байжігіт, қызай аталары Талқы мен Зайсан арасын жайласа, қалың керей Шәуешектен Алтайдың шығыс бетіндегі Қобда мен Теректіге (Уләсутай) дейін емін-еркін көшіп жүреді. Керейлер торғауыттармен тең құқықта басқарылып, дөйт кінәздер кеңесіне қатысады екен. Албандар жазда Текес алабындағы тау жайлауларында болып, қысқа қарай Іле бойындағы тораңғы мен жыңғыл, жиде мен сексеуілді қойнауларға келіп қыстайды. <br>
Шоқанның осы алғашқы іргелі еңбектерінің өзінде байқампаздық, жүйрік қолтаңба мен журналистік шеберліктің озық үлгісі айқын танылады. Сол себепті де оны орыс замандастары «Қазақ тақырыбын орыс тілінде ерекше көркем жазатын қаламгер» ретінде айрықша бағалады. Оның тарих, география, шығыстану саласындағы осы еңбектерінің биік деңгейі, сол жылы Шоқан сияқты Ыстықкөл мен Құлжаға сапарлап қайтқан петерборлық белгілі ғалым-саяхатшы П.П.Семеновтың (болашақ Тян-шанскийдің) назарына ілікті. Оның ұсынуымен келер 1857 жылдың 21 ақпанында Шоқанды Орыс географиялық қоғамының толық мүшесі етіп сайлады. <ref> Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 2 т. 171-303 б. – Алматы: Ғылым,1985.– 416 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. (Қорғаны биік Құлжа). 294-350 б.) – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б.</ref>. <br>
 
=== [[Шоқан және Манас дастаны]] ===
[[1856]] жылы полковник [[Хоментовский|М.М. Хоментовский]] басқарған әскери-ғылыми Ыстықкөл экспедициясына қатысып, қырғыз елін жете зерттейді. Қырғыздар мен Ұлы жүз қазақтарының тарихы, этнографиясы жайлы мәліметтер жинайды, ауыз әдебиетінің нұсқаларын жазып алады. Әлем ғалымдары арасында тұңғыш рет "Манас" эпосының ең шұрайлы бөлігі "Көкетай ханның ертегісі" жырын жазып алады. ''Манас - халық даналығының туындысы, барша халық ертегілерінің, хикаялары мен аңыздарының, география, дін және салт-сана, әдет-ғұрпы жөніндегі түсініктерінің энциклопедиялық жинағы - дала Илиадасы" деп бағалады. Қырғыздардың көне тарихы жөнінде жазған К.Риттердің, А. Гумбольттің, шығыстанушы ғалымдар Шотт пен Клапроттың еңбектеріне сын айтады, Бұдан кейін [[Құлжа]] қаласында болып, оның қорытындысында Шығыс Түркістанның өткені мен бүгіні туралы зерттеулер жазады.
 
1856 жылғы Ыстықкөл сапары кезінде ғылыми-экспедициялық қосын қырғыз жеріне енген кезде, Шоқан осы халықтың байырғы замандардағы тарихынан, өмір салтынан қадау-қадау елес беретін ғажайып мұрасы «Манас» жырымен танысу мүмкіндігіне ие болды. Бұл жыр туралы бұрыннан да хабардар Шоқан, оны қырғыз жыршысының өз аузынан тыңдағанды жөн көріп, соның реті қалай болатынын манаптардан сұрағанда, олар бұл шаруаның еш қиындығы жоқтығын білдірген. Бұғы руында Назар деген шоң манасшы барлығын айтып, онымен жолықтырмаққа уәделерін берген. Сол мәмілеге орай, қосын Сантас асуы маңындағы Түп өзені жағасында аялдаған күндері Шоқан мен қырғыз манасшысының арнайы кездесуі өтті.<br>
Осы сапарларда жинаған материалдарды ол ''«Жоңғария очерктері», «Қырғыздар туралы жазбалар», «Қазақтың халық поэзиясының түрлері туралы», «Ыстықкөл сапарының күнделігі», «Қытай империясының батыс өлкесі және Құлжа қаласы»'' атты еңбектерін жазуға пайдаланады. Табиғатты және ел тұрмысын Шоқан жазушылық шеберлікпен суреттейді. Осыдан барып оны орыс достары «Қазақ тақырыбына жазатын орыс жазушысы» деп атаған. Тарих, география саласындаы даңқы Петербург ғалымдарына да жетіп, жиырмадан жаңа асқан жас Шоқанды Орыс География қоғамының толық мүшесі етіп сайлайды.
Шоқан күні бойы «Манастың» едәуір бөлігін тыңдап болғасын, жырдың бәрін жазып алу мүмкін еместігін байқайды. Назар жомоқшының айтуынша, Манасты түгел жырлап шығуға үш күн, үш түн де жетпейтін көрінеді. Оның баласы Семетейге арналған бөлек жырға да соншама уақыт керек екен. Сондықтан да Шоқан сол күні айтылған жырдың өзіне ұнаған ең көркем тұсы «Көкетай ханның ертегісі» бөлігін ғана жазып алуды жөн деп табады. Манасшының бүгінгі өнеріне ризашылығын білдіріп, ертеңіне қағазға түсіріп алу үшін Көкетай ханды қайта жырлап беруі қажет болатындығын түсіндіреді. <br>
Соған орай, манасшы ертеңіне жырын бірден Көкетайдың ертегісінен бастады. Шоқанмен бірге экспедиция құрамында жүрген, арабша қаріппен жазуға жап-жақсы сауаты бар қазақ жігіті жыр жолдарын дәптер бетіне тез-тез түсіруге кірісті. Ал Шоқанның өзі болса, әр сөзді қалт жібермей, жазып алушының үлгеруі үшін манасшыны ауық-ауық кідіртіп отырды. Назар да қайта-қайта үзіп айтқызуға үйренбегендіктен, кешегідей ағыл-тегіл екпіндетіп төге алмады. Сонда да жадында әбден сақталып қалған шумақтарды бір сыдырғы жырлап шықты. <br>
Жомоқшы «Манастың бір сапар әңгімесі осымен тәмамдалды» деп, «Көкетайдың асы» бөлімін қайырғаннан кейін, Шоқан жазып алушы жігіттің қолындағы дәптерді алды да, қағазға түскен жырды оқи бастайды. Әр жеріне белгілер соқты. Бәрін түгескен соң, көшірушіге, кейбір қырғыз сөздерін қазақшаға ұқсатып жібергені болмаса, дұрыс түсіргенін, ол жерлерді қазір қайтадан айтқызып жөндеп алуға болатынын жеткізді. <br>
Содан кейін қымыз ішіп тыныстап алған манасшыға «Көкетай ханның ертегісін» қайта жырлатты. Енді Шоқанның құлағы жыршыда болғанымен, көзі дәптер бетінде. Қолы қолына жұқпай, сөздердің үстінен түзету енгізіп жатыр. «Құладын» деп жазылған жерді қырғыз фонемасына лайықтап «құлаалы», «текеге бұты шалысқан» дегенді «екеге бұты шалысқан», «жолына» сөзін – «йолына», «тұрмай ма» сөзін – «тұрбай ма» деген сияқты бірқатар түзетулер енгізді. Қалып қойған жерлерін түсірді. Жазылмай қалған «айға баққан ақ сарай, ақ сарайлап қойды дейді», «астындағы мәнекер еш өнерін көрмедім», «оны ондай қорқытты, Ыстықкөлдей толқытты», «асымды билеп берсін деді, мүшесін артық жесін деді» секілді тағы біраз жолдарды өз қолымен қосып жазды.<br>
Жырды дәптерге түсіру жұмысы аяқталып, манасшыны шығарып салған соң, Шоқан күнделігін қолына алып, өзі кейіннен «бұл қағаз бетіне бірінші рет түсірілген қырғыз сөзі болуы керек» деп атап өткен ерекше ғылыми жаңалық туралы күнделігіне: «Дастанның тілі ауызекі сөзден гөрі түсінікті. Жырдың кейіпкері Манас – ноғайлы батыры... Онда Шу, Ташкент, Іле өңірлерінде үш халық: ноғай, қазақ және қырғыз тоқайласады. Қырғыздарға ноғайлылардың аңыздары да белгілі: олар Едігені біледі және ол туралы жырлағандары қазақтарға келіңкірейді. Олар да: Кешегі он сан ноғай бүлгенде, Орманбет би өлгенде, орданың қара жағасы, аспанға ұшып кеткенде, деп айтады. Кіндіказиялық көшпелілер аңыздарының бәрінде ноғайлылар құрметті орынға ие. «Ташкенттік» ноғайлылар Манаста еске алынады. Жәнібек, Асан қайғы бұл жерде де белгілі. Алатайдай бүлдірді, деген оқиғаны қырғыздар да айтады», – деп Манас жыры туралы алғашқы пікірін жазды.<br>
«Көкетай ханның ертегісі» – бір замандардағы көшпелі жұрттардың тұрмысын көркем эпикалы ыңғайда шалқыта суреттейтін «Манас» жырының аса бағалы бір тарауы. Онда бағзы дәуірлерде түрк тайпалары мекендеген географиялық аумақ, тарихи жағдай, исламға дейінгі жерлеу жоралары (қылышпенен қырдыру, қымызбенен жудыру, шарайнамен шаптату, бұлғарымен қаптату – яғни мәйіттің етін сүйегінен айыру, мүрдені бұлғарымен қаптату, сөрелеп қою, ұйық жұртқа көму), басқа да ежелгі әдет-ғұрыптар жайында қадау-қадау мысалдар көп кездеседі. Жырда Көкетайдың асын түпкі ханның жеріне барып берудің өзі де көне жұрттардың Алатау мен Енесай арасын ерсілі-қарсылы көш жолы еткен ерлік замандарын еске түсіреді. <br>
Әлем ғалымдары арасында тұңғыш рет "Манас" эпосын, оның ең шұрайлы бөлігін жазып алған Шоқан бұл алып жыр туралы: ''Манас – халық даналығының туындысы, барша халық ертегілерінің, хикаялары мен аңыздарының, география, дін және салт-сана, әдет-ғұрпы жөніндегі түсініктерінің энциклопедиялық жинағы – дала Илиадасы", деп жоғары баға береді.<ref> Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 1 т. 306-358 б. – Алматы: Ғылым,1984.– 432 б; Марғұлан Ә. Шоқан және «Манас». – Алматы: Жазушы, 1971. – 164 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. (Ерен туған ер Манас. 250-261 б.) – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б; Бейсенбайулы Ж. Чокан Валиханов. Историко-биографическое повествование. (Отважный батыр Манас. С.310-321). – Астана: Фолиант, 2016.– 752 с. </ref>
 
Тамаша білім алып шыққан жас ғалым түрлі ғылыми [[экспедиция]]ларға белсене қатысты. Бұл жөнінде ол Омбыда оқып жүрген жылдарында армандайтын. Қазақ даласын және онымен шекаралас жатқан елдердің аумағын, ондағы халықтардың тарихы мен жағдайын жаксы білетін Шоқанға орыс зерттеушілері де қатты қызығып, оның көмегіне мұқтаж болатын. 1855 жылы Шоқан Батыс Сібір генерал-губернаторы Г.Х. Гасфорттың Орталық Қазақстан, Тарбағатай мен Жетісу жеріне жасаған сапарына қатысады. Бұл сапарда қарапайым халықтың өмірімен танысып, қырғыздардын тарихи аңыз-әңгімелері мен жырларын жазып алды.<ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref>
 
=== [[Қашқар]] сапары ===
Ш. Уәлиханов 1856 жылы аса көрнекті ғалым, белгілі географ П.С. Семенов-Тян-Шанскиймен танысты. Ол жас қазақ ғалымның қабілетіне шын ниетімен сүйсіне қайран қалды. 1857 жылы П.С. Семенов-Тян-Шанскийдің ұсынуымен Ш. Уәлиханов Орыс географиялық қоғамының толық мүшелігіне қабылданды. Шығыс Қазақстан мен Жетісуға, қырғыз еліне жасаған сапары Шоқанның ғалым ретіндегі даңқын арттырды. 1857 жылы Шоқан Алатау қырғыздарына сапар шегіп, оның тарихын, этнографиясын және халықтық поэзиясын зерттеді. Кырғыз халқының энциклопедиялық дастаны «[[Манас дастаны|Манасты]]» жазып алды.<br />
Шығыс Түркістанның оңтүстік-батыс жағында Қашқар, Жаңахисар (Йангихисар), Жаркент (Йаркент), Қотан, Үштұрпан, Ақсу шаһарлары сияқты қанаттас алты қаланың орналасуына байланысты – Алтышәр (Алтышәһар) деп аталатын аймақ жатыр. Еуропа тарапының пайымында Кіші Бұхара немесе Қашқария деген атаумен танылған бұл өңірде бірталай уақыттан бері ел мазасын алатын дүрбелеңдердің ауық-ауық тұтанып тұратыны бар. Және олардың дені Алтышәрдің билігін әрдайым өз қолында ұстағысы келетін қашқарлық қожалар әулеті тарапынан туындап жатады. Өздерін Мұхаммед пайғамбардың қызы Фатимадан туған шайқылардан (шейхтардан) тарататын қожалар Шығыс Түркістанның мұсылман жұртшылығы арасында ерекше беделге ие. Қожаларды пір тұтатын халық олар не айтса да қарсылықсыз еріп жүре беруге бейіл. Қашқария Жоңғар хандығы иелігінде болған кезде де, одан кейін Қытай (Мәншың) империясының қол астына өткелі бері де жергілікті халықтың басқыншыларға қарсы талай көтерілістерді сол қожалар ұйымдастыратын.<br>
Шоқан Ыстықкөл мен Құлжада болып қайтқаннан кейін, арада бес-алты ай өтпей жатып, 1857 жылдың көктемінен Алтышәр аймағы сол дүрбелеңнің ылаңын тағы да бастан кешкен еді. Қожалар әулетінің Уәлихан деген таққа құныққан кезекті бір өкілі жақтастарымен көмегімен тұтқиылдан Қашқарды басып алыпты. Билік қолға тиісімен, ол жауыздығымен танылып, елді қанға бөктіреді, көп адамды жазықсыз құрбан етеді. Ақырында бұған әбден ашынған жергілікті халық сол жылдың тамызында қытайдың қалың әскері Уәлихан қожаның бұлғағын басуға Қашқарға қарай беттегенде, оны қорғауға еш құлшына қоймапты. Қанішер қожа қасына ерген азғана адаммен әзер қашып құтылып, Қоқан хандығына қарайтын таулы Дарбаз иелігіне жетеді. Сол жерден ол Қоқан ханы Құдиярдың пәрменімен тұтқындалып, қамауға алынады. <br>
Қашқар аймағындағы осы дүрбелең, бір жағынан, Ресей империясының өз мүддесі орайындағы назарына да ілінген еді. Өйткені, жарты миллионнан астам халқы бар Алтышәрдің географиялық жағдайының Қытайға ықпал ету тұрғысындағы тиімділік мәселесіне, соңғы кездері Ұлыбритания империясының қызығушылық танытатын қадамдарға баруы, шекара шептері сол өңірге іргелесе жатқан Ресейді де мазасыздандыратын түйткіл мәселелердің біріне айнала бастаған болатын. Яки сол аймақтағы Қытай билігіне қарсы қөтерілістерді Ресейдің өз пайдасына бұрып, жергілікті мұсылман халқы бізден көмек сұрап жатыр деген сылтаумен, Қашқарияда Ресей қамқорлығында болатын жеке хандық құрудың да реті келіңкірейтін сияқты көрінген. Демек, бұл орайда сол көтерілістердің туындау себептерін байыптап, жергілікті халықтың аймақта тұтанған талай көтерілістерді бастаумен жүрген қожалар әулетіне деген бейіл-ықыласын, оларды қолдап-қолдамайтынын, Қытай-мәншың империясына төтеп бере алатын әлеуеті мен қуатын, осы аймақтың қазіргі саяси жағдайын барлап қайту артықтық етпейді деген мүдде туындаған. Бұл аймақ қаншама ғасырлардан бері еуропалық ғылым үшін құпия, жұмбақ күйде қалып келеді. Әртүрлі қантөгістерді бастан көп кешкен өңірдің билеуші әкімдері халықты оқшауландыра күн кештіруге бейіл. Әсіресе, діні бөлек еуропалықтар үшін қабақ тым қату. Мәмілеге келіп жатпайды, басын ала салады. Сондықтан Қашқариядағы жағдайлардың аңысын аңдап, мәлімет жинап қайтудың бірден-бір қауіпсіз тәсілі – ол жаққа тәжірибелі де сенімді адамды құпия түрде сауда керуенімен жіберу деген ұйғарым жасалған. <br>
1857 жылдың 30 қазаны күні Дербес Сібір корпусының командирі Гасфорттың атынан Петербордағы Әскери министрге жолданған аса құпия баянатта бұл тапсырманы бірден-бір орындай алатын адамның аты-жөні де хабарланған еді. Онда Гасфорт: «Император ағзамның ұйғарымымен Қашқар жаққа сауда керуеніне қосып, саудагер кейпіндегі сенімді адамды жіберу туралы тапсырманы орындау тікелей өз қарамағында істейтін поручик, Сібір кадет корпусының аса дарынды түлегі Уәлихановқа жүктелді, ол қазір Көкшетау округінің аға сұлтаны боп отырған беделді қазақ төресі полковник Шыңғыс Уәлихановтың ұлы, әрі кіндіказиялық хандықтардың тарихын, қазіргі жағдайын жақсы біледі, сондай-ақ өзі мұсылман болғандықтан, орыс шенеунігінен гөрі діндестерінің сеніміне тезірек ие болу мүмкіндігі де мол» екендігін атап көрсеткен.<br>
Қытай жеріне барып-келіп тұратын семейлік саудагерлермен ақылдасу барысында, Шоқан бұл сапарға керуенбасы Мұсабайдың туысы Әлімбай деген бүркеніш есіммен аттанатын болып келісілді. Шоқан бұл керуен қатарына 1858 жылдың 28 маусымы күні Қапалдан елу шақырымдай жердегі Сарыбұлақ бекетінде қосылды. Алты қос болып Қашқарға қарай жылжыған керуен, әуелі қырғыз жеріне жетіп, күзге дейін айырбас саудасын жасап, Алтышәр үшін өтімді тауар қой малын көбірек сатып алды. Ыстықкөлдің күнгей бетіндегі Жөукі шатқалы арқылы қия беткейлі тау асуларын басып өтетін ауыр жол қиындығын шеге жүріп, 1 қазанда Қашқар қақпасынан келіп кірген керуен, келер 1859 жылдың 11 маусымында шәһардан кері қарай аттанды. <br>
Шоқан өз өміріне қауіп-қатер әлденеше рет төнген осы ауыр сапардан Қашқар өлкесінің тарихы, этнографиясы, мәдениеті мен әдебиеті, географиялық жағдайы жайлы бұған дейін ғылымға мүлдем белгісіз аса құнды деректер жинап қайтты. Бұл сапар Шоқанның ғалымдық, ағартушылық саладағы еңбегінің жаңа белеске көтерілуіне жол ашты. Қашқария сапары негізінде «Алтышәрдің, яғни Қытайдың Нан-Лу уәлаятының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жайы»'' атты атақты еңбегі дүниеге келді. Бұл [[Шығыс Түркістан]] халықтарының тарихына, әлеуметтік құрылысына арналып, сол заман ғылымының биік деңгейінде жазылған әлемдегі тұңғыш зерттеу жұмысы еді.
Сондай-ақ Шоқан Қашқардан «Тазкира-йи Сатұқ Бұғра хан ғазы», «Тазкира-йи Тоғұлық Темір хан», «Тазкира-йи қожаған» секілді құнды қолжазбаларды ала келіп, оларды тұңғыш рет еуропалық ғылым айналымына қосты. Ол қолжазбалардағы деректерді басқа да мұсылман шығысының көне шығармаларымен, қытайдың тарихы құжаттарынан алынған мағлұматтармен салғастыра отырып, өзінің Қашқария туралы басты еңбегін жазуға пайдаланды. Алтышәр аймағында ислам дінінің қалай орныққанына, қожалардың ел билігіне араласуына қатысты бұрын беймәлім боп келген деректерді жүйеледі. Сол қолжазбалардағы мәліметтер кейіннен Петербор университеті Шығыстану факультетінің кітапхана қорында сақталған Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» туындысының қолжазбасын зерттеу ісіне де кеңінен пайдаланылып, Шоқанға Қашқар тарихының соған дейін құпия боп келген тұстарын жан-жақты ашуға өз қолқабысын берді. <ref>Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 3 т. 7-219 б. – Алматы: Ғылым,1985.– 416 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. (Керуенбасының "туысы"). 351-442 б.– Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б. </ref>
===Петерборда===
 
Патша билігі, Ресейдің әйгілі ғалымдары Шоқанның Қашқарға барған жанқиярлық еңбегін жоғары бағалады. Ол империя астанасына арнайы шақыртылып, 1860 жылғы ақпанның соңынан – 1861 жылға мамыр айының соңына дейін Санкт-Петерборда тұрды. Орыс патшасы [[II Александр]]дың тарапынан құрмет көрсетіліп, «Императорлық Ізгі Апостол мәнді кінәз Владимир орденінің» төртінші дәрежелі атағымен марапатталды, әскери шені де штабс-ротмистр дәрежесіне жоғарылатылды. <br />
1858-1859 жылдары Шоқан атақты [[Қашғария]] сапарына барып қайтты. Шоқанға дейін ол өлкеде бірде-бір зерттеушінің болып қайтуының сәті түспеген еді. Неміс ғалымы Р. Шлагингвейттің еуропалықтар үшін мүлде жабық өлкеге барып қайтпақ болған сапары қайғылы аяқталып, ол қатыгездікпен өлім жазасына душар болған-ды. Шоқан аса қиын құпия жағдайда өз өміріне қатер төндіре жүріп, Қашғария өлкесінің тарихы, этнографиясы, мәдениеті мен геологиясы, географиялық жағдайы жайлы Бұған дейін мүлде белгісіз аса құнды деректер жинап қайтты. Соның негізінде «Алтышардың немесе Қытайдың Нан-JIy провинциясының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жағдайы туралы» деген атақты еңбегін жазды. Еңбекті Ресейде де, одан тыс жерлерде де шығысты зерттеуші ғалымдар жоғары бағалады.
Империя астанасы Петерборда болған кезінде Шоқан Уәлиханов шығыстанушылар мен дипломаттар, жазушылар мен ақындардың ерекше назарына ілініп, көп құрметіне бөленген елеулі тұлғалардың бірі ретінде танылды. Орыс географиялық қоғамында Қашқар сапарының қорытындылары туралы баяндама жасап, ол ғалымдар тарапынан жоғары бағаланды. Петербордың ғылыми, әдеби зиялы қауымымен жақын танысты. Бас штабта, Азия департаментінде қызмет істеді. Зерттеулерін жазды. Қазақстан мен Орталық Азияның және Шығыс Түркістанның карталарын жасаумен айналысты. Шығыс елдерінің көне қолжазбаларын зерделеді. «Жоңғария очерктері», Алтышәр туралы еңбегінің алғашқы екі тарауын «Орыс географиялық қоғамының жазбаларында» жариялады. Мұхаммед Қайдар Дулатидің «Тарихи-и Рәшиди» еңбегін еуропалық ғалымдар арасында тұңғыш рет зерттеді.
Алайда Петербордың ылғалды ауа райы оның денсаулығына жақпады. Көкірек дертінің (туберкулездің) өршуіне байланысты, дәрігерлердің кеңес беруімен, қымызбен емделу үшін қазақ даласына оралуға мәжбүр болды. <ref> Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 5 т. 61-96, 101-115 б. – Алматы: Ғылым, 1985. – 528 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. (Империя астанасы. 443-510 б.) – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б.</ref>
=== Сырымбет пен Омбыда ===
 
1861 жылдың маусым айының соңынан – 1863 жылдың күз мезгілі аралығында атажұртты мекен етті. Аққанбұрлық алабындағы ата жайлауда, Сырымбетте, Көкшетауда тұрды. Денсаулығына қарайлай жүріп, ауыз әдебиеті үлгілері, этнографиялық деректерді жинаумен айналысты, зерттеулер жазды. Туған халқының қамын ойлау ниетімен Атбасар округының аға сұлтаны болуға талпынып [[1862]] жылы сайлауға да түседі. ''«Елдестеріме пайдамды тигізу үшін аға сұлтан болғым келді. Оларды шенеуніктерден, қазақ байларынан қорғамақ болдым. Сондағы ең алдымен көздегенім өз басымның мысалы арқылы жерлестеріме оқыған аға сұлтанның пайдалы екенін көрсету еді»'' деп жазады ол бұл туралы аға досы [[Фёдор Михайлович Достоевский|Достоевскийге]]. Бірақ ол бұл мақсатын орындай алмайды. Шоқан қарсыласынан көп дауыс алып жеңіске жеткенімен, Батыс Сібірдің генерал-губернаторы Дюгамель оның халық арасында ықпалы мен беделі зор болып кетеді деп сескеніп, «науқасына байланысты қызметтен бас тартты» деген жалған сылтаумен аға сұлтандыққа бекітпей қояды.<br>
Патша үкіметі жас ғалымның ғылыми ерлік еңбегін жоғары бағалады. 1860 жылы Санкт-Петербургте ол орденмен марапатталып, әскери шені де жоғарылатылды. Оны орыс патшасы [[II Александр]]дің өзі қабылдады. Осы кездесу кезінде Шоқан патшаға орыс шенеуніктерінің қазақ халқына жақсы қарауы жайлы өз өтінішін батыл жеткізді.<br />
1863 жылғы мамырдың соңынан сот реформасы туралы халық пікірін жинау жөніндегі комиссия жұмысына қатысты. Петерборға қайта оралып, ғылыми жұмыстарын жалғастырмақ ниетпен 1863 жылдың күзінде Омбыға келгенімен, денсаулығы сыр беріп, тағы да жолға шыға алмайды. Амал жоқ, қыс бойғы уақытын сол қалада өткізеді. Қарап жатпайды. Сот реформасы туралы еңбегін аяқтайды. Шөже ақыннан «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының толық нұсқасын жазып алады.<br>
1864 жылдың 4 наурызында Гутковскийге жазған хатында мамыр айында Петерборға жүретін шығармын деп жоспарлап отырған Шоқан, жиырма күннен кейін сол кісіге жолдаған келесі хатында өзінің Черняев отрядына мәмлегер-аудармашы ретінде қосылып, Әулиеатаға кетіп бара жатқанын айтады. Реті келіп жатса, сол жақтан Ақмешіт арқылы Орынборға шығып, Питерге барамын деген ойы барын жеткізеді. <ref> Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 1 т. 60-63 б. – Алматы: Ғылым,1984.– 432 б; Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 5 т. 96, 116-118, 150-157 б. – Алматы: Ғылым, 1985. – 528 б; Уәлиханов Ш.Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. ІҮ т. 577-582 б. – Алматы: Ғылым,1968. – 782 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. (Құсалық. 511-545 б.).– Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б. </ref> <br>
 
=== Жетісуда ===
Петербургте болған кезінде (1859—1861 жылдары) Шоқан Уәлиханов әр түрлі әскери және ғылыми мекемелерде жұмыс істеді. Ол ресейлік шығыстанушылар мен дипломаттардың, жазушылар мен ақындардың сиынатын нағыз піріне айналды. Шоқан Қазақстан мен Орта Азияның және Шығыс Түркістанның карталарын жасаумен айналысып, қажымай-талмай еңбек етті. Шығыс елдерінің қолжазбаларын мұқият зерттеуді де жалғастырды. Оны Орыс географиялық қоғамы Шығыс тарихы туралы лекциялар оқуға шақырып тұрды.<br />
Шоқан 1864 жылғы мамырдың 1-інен – маусымның 8-іне дейін полковник Черняевтің Әулиеата жорығына қатысады. Ол Қоқан хандығы езгісінде жатқан күнгейдегі қалың қазақты патша әскерінің басқыншылығы кезінде қырғынға ұшыратпау мүддесін ойлап, реті келсе, бар мәселені бейбіт уағдаластықтар арқылы шешу ниетін көздеген. Сол үшін Омбыдан арнайы Алматыға келіп, әскери экспедиция құрамына мәмілегер ретінде қосылғандағы үміті ақталмады. Қанішер қолбасшы Черняев оның жазықсыз елге шыр-пыр боп ара түскен сөздерін құлаққа ілместен, қала қорғанын паналаған Әулиеата (қазіргі Тараз) жұртын жөнсіз қырғынға ұшыратты. Көз алдында өткен сол жауыздықтан кейін Шоқан енді бұл жорыққа ілескенімнің қажеті жоқ деп шешті. Бейкүнә халықтың босқа жусап қалуына арашашы бола алмағанына құсаланған ол, полковниктен өзін кері қайтаруды сұранды. Шоқан Черняевтің келісім беруімен, Верный бекінісіне кері оралатын бір батальон әскердің құрамында, сондай-ақ әскери инженер, капитан Криштановский, суретші Знаменский, штабс-капитан Семенов, капитан Васильев, подпоручиктер Бессонов, Грязнов, өзінің немерелес інісі, поручик Ғази Уәлиханов сияқты офицерлермен және осы жорыққа қатысқан 50 қазақ милициясымен бірге Алматыға қайтады.<br>
Әулиеатадан түңіліп оралған Шоқан Алматыға 1864 жылғы маусымның 24-і күні жетті. Бекіністе бұл кезде байырғы танысы, Алатау округінің бастығы, генерал Г. А. Колпаковский жоқ екен. Қытаймен шекарада туындаған мазасыз ахуалдарды байыптап қайтуға кетіпті. Шілденің 5-і күні Шоқан оның атына: «Әулиеата экспедициясынан қызмет орным С.-Петербор қаласына қайтып бара жатып, Сіздің мәртебеліңізден маған кейін оралу үшін жол және көлік ақысын беруіңізді сұраймын», – деген өтінішін жазды. Шілденің 7-сі күні оған жазбаша түрде жауап берген Колпаковскийдің орынбасары, өзінің құзіреті жол қаражатын тек Семейге дейін беруге ғана жететінін айта отырып, одан арғы қаржыны Семей облысы әскери губернаторының басқармасынан алуға болатынын түсіндірді, Шоқанға тарантасқа жегілетін қос аттың ылауына ғана төленетін ақы беріледі де, ол шілденің екінші жартысында Алматыдан Омбыға қарай шығып кетеді.<br>
Алматыдан Омбыға (одан әрі Петерборға барамын деген оймен) беттеп келе жатып, аға сұлтан, полковник Тезек Нұралыұлының Күреңбел жайлауындағы ауылына аялдағанда, тағы да денсаулығына қарайлап, сонда тұрақтап қалады. Тезек сұлтанның немере бауыры Көшен төренің қызы Айсарыға үйленеді. Тезек төренің ауылы жазда Күреңбел жайлауын, қыста Алтынемел асуының күнгейінде жатқан Төңірек атырабындағы қыстауын (Шоқанның соңғы хаттары осы Төңіректен жазылған) мекен ететін. Денсаулығының әлсіздігіне қарамай, Алатау округінің бастығы генерал Колпаковскийдің өтініші бойынша, іргедегі Құлжа аймағында өтіп жатқан Шығыс Түркістан мұсылмандарының азаттық көтерілісін, сол аймақты терең білетін ғалым ретінде байыптап отырды. Колпаковскийге жазған хаттарында өзінің қыс бойы дімкәсімен алысқанын да хабардар етеді. «Кеудем ауырып жүр, істеген жақсылығыңыз болсын маған құстыратын бір майдәрі немесе кеудемдегі іріңді босататын, не тер шығаратын бірдеңе беріп жібере алмас па екенсіз,... асты әзер жұтамын, даусым тіптен шықпай қалды. ...өзімді қазақтың құшнаш-емшісінің қолына тапсырдым. Оның не дәрі ішкізіп жатқанын бір құдайдың өзі білсін. Әйтеуір қол қусырып өлгеннен гөрі осы дұрыс», – мұңын шағады.<br>
Сөйтіп жүріп көктемге де ілігеді. Әдетте көктем – көкірек ауруының өршіп, қозатын кезі. Ақыры сол дерт Шоқанды 1865 жылдың 10 сәуірінде ажал құрығына іліктіреді. Оның сүйегі Матай тауының теріскей бетінде жатқан Көшентоған деген жердегі төрелер қорымына (қазіргі Кербұлақ ауданындағы Шоқан ауылының маңы) қойылады.<br>
Шоқан ғұмырына қатысты кей қате деректер, кейде оның Жетісуда өткерген осы соңғы жылына қатысты айтылып қалып жатады. Ал ол кілтипанның төркіні, әу баста, Ш. Уәлиханов шығармаларының алғашқы бес томдығының 1968 жылы шыққан 4-ші томының 444-446 беттеріндегі, жазылған мерзімдері «1865 жылдың 11 ақпаны» және «1865 жылдың 7 сәуірі» деп, жылы қате түсіп кеткен екі құжатқа байланысты туындаған еді. Шындығында, Түркістан генерал-губернаторлығы атынан Әскери министрге жолданған ол құжаттардағы: «Штабс-ротмистр Уәлихановтың Жетісу облысы қазақтары арасында аймақ шырқын бұзатын сөздерді таратып жүргені, осы тектес зиянды әрекеттері үшін оны жауапқа тарту қажеттігі», туралы сөздер Шоқанға емес, оның немерелес бауыры, 1867 жылдан штабс-ротмистр шенді Ғази Уәлихановқа (ол да Тезек төренің күйеу баласы) қатысты, яғни 1865 жылы емес, одан төрт жыл кейінгі – 1869 жылғы деректер болып табылады. Өйткені, құжатта жазылған Түркістан генерал-губернаторлығы, Шоқан қайтыс болғаннан екі жыл өткен соң ғана, 1867 жылғы 7 шілдеде құрылды. Әрі құжатта аты-жөні аталатын Батыс Сібір генерал-губернаторы А.П. Хрущев та бұл қызметіне 1866 жылғы 28 қазанда тағайындалған болатын. Сондай-ақ Ш. Уәлихановқа 1865 жылдың наурызында ротмистр шені берілгені белгілі. Кейіннен архив деректері арқылы, 4-ші томда байқаусызда «1865» деп жылы қате көрсетіліп кеткен ол деректердің 1869 жылы жазылғаны дәлелденген соң, академик Ә. Марғұланның жауапты редакторлығымен 1984-1985 жылдары екінші рет басылған Шоқан шығармаларының бес томдығына бұл мерзімі шатасқан құжаттар енген жоқ.<ref> Уәлиханов Ш.Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. ІҮ т. 424-443, 444-446 б. – Алматы: Ғылым,1968. – 782 б; Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 1 т. 63-65, 92, 98 б, – Алматы: Ғылым,1984.– 432 б; Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 5 т. 162-175 б. – Алматы: Ғылым, 1985. – 528 б; Н. Ивлев. «Документы и комментарии: Четвертый том Ч.Валиханова», – Простор, 1969 .№2. С. 102-105; «Разоблачение клеветника». – Простор, 1985. №8. С. 177-187; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. 557-588 б. – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б. </ref>
 
Алайда Петербургтың ылғалды ауа райы оның денсаулығына жақпады. Денсаулығының нашарлауына байланысты Отанына оралуға мәжбүр болды. Ол Омбыға барып, даладағы жергілікті баскару ісін қайта ұйымдастыру жөніндегі шараларға қатысты. Оның негізгі ойлары «Қырдағы мұсылманшылық туралы», «Қырғыздардың көші-қоны туралы», «Сот реформасы туралы жазбаларда» баяндалады.<br />
1864 жылы Шоқан генерал Черняевтың Оңтүстік Қазақстанға жасаған әскери экспедициясына қатысады. Бірақ әскери қызметі ұзаққа созылмады, генералдың жергілікті халыққа шектен тыс қатыгездік жасауы салдарынан әскер қатарынан өз еркімен кетті.
 
=== [[Манас дастаны]] ===
 
=== [[Қашғария]]ға сапары ===
[[1858]] — [[1859 жыл]]дардағы Шоқанның Қашғарияға сапары ғалымдық, ағартушылық саласындағы еңбегінің жаңа белеске көтерілуіне жол ашты. Қашғария ол кезде Ресей тарапынан зерттелмеген өлке болатын. Саудагер ретінде Қашғарияға құпия барған Шоқан, өлкенің экономикалық саяси құрылымын зерттеп, оның тарихы мен этнографиясынан көптеген материалдар жинайды. Қашқарияға сапарынан'' «Алтышаһардың, яғни Қытайдың Нан лу уәлаятының шығыстағы алты қаласының жайы»'' атты еңбегі дүниеге келді. Бұл [[Шығыс Түркістан]] халықтарының тарихына, әлеуметтік құрылысына арналып, сол заман ғылымының биік деңгейінде жазылған әлемдегі тұңғыш зерттеу жұмысы еді.
 
Қашғарияға сапарынан кейін Сыртқы істер министрлігі Азия департаментінің арнайы шақыруымен [[санкт-Петербург|Петербургте]] келіп, сонда бір жылдай тұрып ғылыми жұмыстармен айналысады. Алайда туберкулез ауруы меңдегендіктен Петербургтен елге, Сырымбетке оралады. Туған халқының екі жақты қанауда езілгенін көріп, [[1862]] жылғы сайлауда Атбасар округының аға сұлтаны болуға талпынады. ''«Елдестеріме пайдамды тигізу үшін аға сұлтан болғым келді. Оларды шенеуніктерден, қазақ байларынан қорғамақ болдым. Сондағы ең алдымен көздегенім өз басымның мысалы арқылы жерлестеріме оқыған аға сұлтанның пайдалы екенін көрсету еді»'' деп жазады ол бұл туралы досы [[Фёдор Михайлович Достоевский|Достоевскийге]]. Бірақ ол бұл мақсатын орындай алмайды. Шоқан қарсыласынан көп дауыс алып жеңіске жеткенімен, генерал-губернатор оның халық арасында ықпалы мен беделі зор болып кетеді деп сескеніп, «науқасына байланысты қызметтен бас тартты» деген өтірік сылтаумен аға сұлтандыққа бекітпей қояды.
 
[[1864]] жылы наурыз айында Шоқан полковник [[Черняев Михаил Григорьевич|Черняевтің]] шақыруымен [[Әулиеата саржауы|Әулиеата]] жорығына қосылады. Орыс империясының Оңтүстік Қазақстан мен [[Орта Азия]]ны Ресей қарамағына бағындыру мақсатын көздеген бұл жорыққа аудармашы, жергілікті халықпен бейбіт мәмілегерлік келісімдер жасау үшін қатысқан ол, полковник Черняевтің Әулиеатаны (қазіргі Таразды) алу кезінде шәһар халқына жасаған жауыздығын көргесін, ренжіп, кейін қайтады. Содан Верный (қазіргі [[Алматы]]) қаласына келіп, одан әрі Тезек төренің ауылында (бұрынғы Талдықорған облысы, жазда Күреңбел жайлауы, қыс кезінде Алтынемел асуының күнгейі) тұрақтап қалады. Сонда Тезектің немере қарындасы Айсарыға үйленеді. Сөйтіп жүргенде ескі өкпе ауруы қайта қозып, Шоқан 1865 жылдың сәуірінде қайтыс болады. Оның сүйегі [[Алтынемел тауы]]ның баурайындағы Көшентоған деген жерге қойылады.
 
===Өлкетану өрісі===
Ұлытау-Жезқазған өңіріне сапар шегіп, Алаша хан мазары, Жұбан ана кесенесі, Аяққамыр күмбезі секілді сәулет ескерткіштеріне сипаттма берген. Ер Едіге, Қойлыбай бақсы, Байғозы, Жаулыбай және Оразымбет (Оразай) батырлар жайлы құнды тарихи деректер қалдырған.
=== Шоқан және Достоевский ===
Омбы қаласының түрмесінде – утопиялық социализм насихатшысы, титуляр кеңесші М. В. Петрашевскийдің астыртын ұйымына қатысқаны үшін, ауыр қылмыскер ретінде айыпталып, Сібірге жер аударылған орыс жазушысы Ф. М. Достоевскийдің азапқа толы төрт жылының өткені белгілі. Пушкин мен Лермонтовты, Белинский мен Гогольді корпус партасынан жан-жақты танып өскен Шоқан өз ұстаздары арқылы Достоевскийдің түрмеде отырғанын жақсы білетін. Жазушының орыс әдебиетіне соны леп болып қосылған «Бейшаралар» романы мен «Отечественные записки» жұрналында жарық көрген «Қос ұқсас», «Ақ түндер», «Неточка Незванова» повестерін да оқыған. Енді, міне, дуалы ауыздар «орыс сөз өнерінің үміті», «Гогольдің ізбасары» деп бағалаған сол қаламгер Омбы абақтысында белшеден азап шегіп жатты. Шоқан сондай-ақ Гутковский мен Капустиндер үйлерінде өтетін зиялы қауымның бас қосуларында да Достоевский мен оның тағдырлас серігі, ақын С. Ф. Дуровтың түрмедегі ауыр қалдерінен хабардар болып жүрді.<br>
Шоқан мен Достоевскийдің алғашқы кездесуі жазушылар Омбы қапасынан босанған 1854 жылдың қаңтарында өтті. Достоевский мен Дуров тағдырына жанашырлық білдірген адамдар, олардың түрмеден шыға сала, бірден солдаттыққа айдалып кетпей, біраз уақыт Омбыда ес жиып, өз-өзіне келуін ойластырған еді. Аяқтарынан кісендері енді түскен жазушыларды бір айдай үйлерінде аялдатып, тынықтыруды – Дербес Сібір корпусы инженерлік қызметінің бастығы генерал-майор Бориславскийдің адьютанты, Достоевскиймен Петербор инженерлік корпусында қатар оқыған, подпоручик шеніндегі әскери инженер К. И. Иванов отбасысы өз міндетіне алған болатын. Осы үйде жазушылар төрт жыл бойы бетін көрмей кеткен кітап-жұрналдармен қайта қауышты. Омбының өздерін жақсы білетін бірқатар зиялы адамдарымен сұхбаттасты. Үй иелері қапастан қажып шыққан қаламгерлерді сырт адамдардың көп мазаламауын да ойластырған. Алайда олар өздеріне біраздан жақын боп кеткен жас корнет, әрі генерал-губернатор Гасфорттың адьютанты Шоқан Уәлихановтың өтінішіне қарсылық білдіре алмады. Үстіне офицер формасын киген қазақ жігітіне бұрынғы тұтқын қаламгерлер әуелде тосырқай қараса да, сәлден соң-ақ өзара жарасымды әңгіме арнасын тапты. Жас офицердің зерек те өткір болмыс-бітімі, әдебиет, мәдениет, әлеумет, тарих мәселелері тұрғысындағы ойларға жүйріктігі бірден-ақ олардың көңілінен шықты. Дәл сол кездесуден бастап, Достоевский мен Дуров қазақтың жас жігітін өздеріне жаны жақын адам деп қабылдады. Сол шынайы ықылас біртіндеп үлкен достыққа ұласты.<br>
Достоевский 1854 жылғы наурыз айының басында Семей қаласына солдаттыққа айдалды. Шоқан Омбыдағы алғашқы кездесулерден кейін жазушымен 1855 жылдың жазында ғана, осы қалаға генерал-губернатор Гасфортпен бірге ел аралау сапарымен келген кезінде жолықты. Содан бірер ай бұрын жанашыр жандардың араласуымен жазушыға жеңілдік беріліп, оған казармада емес, пәтерде тұруға рұқсат берілген болатын. Шоқанның қаламгермен содан кейінгі кездесуі 1856 жылдың көктемінде Ыстықкөл сапарына бет алып бара жатқан кезде өтті. Ыстықкөлден кейін Құлжаға барды. Сол сапардан оралып келе жатып, қарашаның ортасына таман Семейге жеткенде, осы қалада бірнеше күн аялдап, жазушының қасында болудың ретін тапты. Соның алдында ғана Петербордан өзі сұрап жүрген прапорщик шенін беру туралы өтінішіне оң жауап алып, шығармашылық жұмыспен айналысуға мүмкіндігі одан әрі молайғанына көңілі тоғайып отырған Достоевский де жұғымды бітімімен, телегей-теңіз білімімен, аз уақытта жанына жақын боп үлгерген Шоқанның арнайы соққанына кәдімгідей қуанды. Әдеттегісінше, өзінің жазып жатқан туындылары жайынан хабардар етті. <br>
1856 жылдың қарашасында Семейде аялдаған осы күндерде Шоқан өз өмірбаянының алдағы өрбуіне ерекше әсері тиген тағы бір адаммен танысу мүмкіндігіне ие болды. Ол – Орыс география қоғамының 29 жасар мүшесі, сол кездің өзінде белгілі зерттеуші ретінде танымал боп үлгерген Петр Петрович Семенов (келешек Тян-Шанский) еді. Сол жылы оның да Шоқан сияқты Жетісу мен Ыстықкөлге саяхат жасап, аз күн Құлжаға да соғып қайтып келе жатқан беті болатын.
Әуелден алыс елдерге, жұмбақ өлкелерге саяхат жасауды арман еткен қазақ офицеріне, өзінен жеті жас ғана үлкендігіне қарамастан, соған дейін Еуропаға саяхаттар жасап, атақты жиһангездер Гумбольдтпен, Риттермен танысып, пікірлескен, Риттердің «Азияны тану» кітабының бірінші томын аударып үлгерген Семеновтай білгір географпен жүздесіп, ақыл-кеңес алудың жөні бөлек болғаны өз-өзінен түсінікті. Шоқан География қоғамының белді мүшесі Семеновке, сол жазда жол-жөнекей қағаз бетіне түсірген екі бірдей күнделігі – Ыстықкөл мен Құлжа жазбаларының нобайларын көрсетті. Білімпаз саяхатшыға жас ғалымның байқампаздығы, тілінің шұрайлылығы, соны да білгір қорытындылар жасай білу ерекшелігі бірден ұнады. Бұл еңбектердің Шоқанды Орыс география қоғамына мүшелікке ұсынуға жарап қалатындығынан хабардар етті.<br>
Шоқан мен Достоевский арасындағы 1856 жылғы қараша айында өткен осы кездесу екі ұлы тұлғаның арасындағы сыйластық қарым-қатынастың өрістеуіне ерекше ықпал етті. Шоқан мұны желтоқсан айының 5-і күні жазушыға жолдаған хатында: «Аса қадірлі Федор Михайлович! ... Сізбен Семейде өткізген сол бір азды-көпті күндердің маған ұнағаны сонша, қазір Сізбен тағы да қалай жолықсам екен деген ойдың шырмауында жүрмін. Менің сезім мен ықылас туралы жазуға шеберлігім жоқ, алайда оның қажеті де болмас деген ойдамын. Сіз, әлбетте, менің Сізге қалай шын берілгендігімді және жақсы көретінімді білесіз...», – деп атап өтті. Аз күннен кейін Шоқанның бұл хатына Достоевскийдің де оған шын жүрегімен, ықылас-пейілімен ақтарыла жазған, оның болашағына бағдар ұсынғандай ойларын да бүкпесіз төккен ұзақ жауап хаты келген. Алғашқы жолдардан кейін-ақ: «Сіз маған мені жақсы көретініңізді жазған екенсіз. Ал мен қымсынбай-ақ, Сізге ғашық боп қалғандығымды тура айтамын. Мен ешқашан да және ешкімге де, тіпті туған бауырыма да, тап Сізді жақсы көргендей құлай берілген емеспін, оның себебі бір құдайға ғана аян», – деп басталған әйгілі хаттың мазмұнынан Шоқанның алдағы тағдырына қатысты көптеген жайлардың – оның Петерборға баратыны, қазақ ғалымының ғылыми-очерктік жанрды тамаша меңгере білгені арқасында Географиялық қоғамға мүше болатыны, өз ортасынан жеке дара суырылып шығып, есімі ел аузында жүретіні дәл болжанады. <br>
Шоқанның Достоевскиймен Семейде бұдан кейінгі кездесуі, қазақ ғалымының Қашқар сапарына дайындық жұмыстарын пысықтау үшін қыс бойы Алматыда тұрақтамақ боп, 1857 жылдың соңында сол жаққа бет алған жолында және сол қауіпті сапардан аман-есен оралып, Омбыға қайтып келе жатқан 1859 жылғы мамыр айының ортасында өтті. Бұл кезде Достоевскийдің 1858 жылдың наурызында ІІ Александр патшаның атына денсаулығына байланысты айдаудағы әскер қатарынан босатуды сұраған өтінішінің, әртүрлі деңгейлердегі тексерулерден өтіп, әзер дегенде желтоқсанның ортасында отставкаға шығуына келісім алынған соң, Ресейдің екі астанасынан басқа жерлердің бәрінде тұруға рұқсат етіліп, өзі Мәскеуге жақындау ғой деп Тверь қаласын таңдаған, соған енді ғана оң жауап алынған, енді бір айдан кейін жолға шығуға дайындалып, көңілі тоғайып отырған шағы болатын. <br>
Шоқан мен Достоевскийдің сол кездесуден кейін түскен суреті, екі ұлы тұлғаға қатысты ерекше тарихи-мәдени мұра ретінде танылады. Әрі бұл сурет, олардың сол кездегі жағдайынан да хабардар ететін айғақты дерекке саяды. Фотодағы қос достың келбетінде бәрі таңбаланған. Достоевскийдің жүзінде бостандыққа шыққанына көңілі жайланған, өзіне сенімді адамға тән емін-еркіндік, жаны жақын доспен өткен кездесуден кейін болатын рәуішті қалып, жарқын рең бар. Қолына жазушы сыйға тартқан сәнді пышақ ұстаған Шоқанның, қанша жинақталғысы келсе де, Қашқар сапарынан науқас жеңіп, қажып қайтқаны, өңі солғындығы, тәні дертті екені байқалады. Кең шинелі жүдеу денеге қолпылдай ілініп тұр.
[[Сурет:Valikhanov.jpg|300px|thumb|left|Уәлиханов (сол жақта) пен Достоевский (оң жақта) [[1859 жыл, мамыр]] ]]
Олардың кездесулері Шоқан 1860 жылдың ақпанында Петерборға барып, бір жылдан астам уақыт тұрған кезінде одан әрі жалғасты. Достоевский арқылы көрнекті орыс қаламгерлерімен жақын араласты. Кейін Сырымбетке оралған соң да ұлы жазушы досымен хат-хабар алмасып тұрды.<ref> Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. 147-162, 193-201, 343-350,451-459 б.) – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б; Бейсенбайулы Ж. Чокан Валиханов. Историко-биографическое повествование. С.187-206, 241-251, 423-432, 560-570). – Астана: Фолиант, 2016.– 752 с. </ref>
 
=== Шоқан және Абай ===
Line 86 ⟶ 132:
 
== Шоқан Уәлиханов шығармалары ==
Шоқанның шығармаларын жинап бастыруда орыс ғалымдарының еңбегі аса зор. [[Орыс география қоғамы|Орыс географиялық қоғамы]] басып шығарған Шоқан шығармаларына жазған алғы сөзінде академик [[Николай Иванович Веселовский]]:
<blockquote> ''«Шоқан Уәлиханов Шығыстану әлемінде құйрықты жұлдыздай жарық етіп шыға келгенде, орыстың Шығысты зерттеуші ғалымдары оны ерекше құбылыс деп түгел мойындап, түркі халқының тағдыры туралы онан маңызы зор, ұлы жаңалықтар ашуды күткен еді. Бірақ Шоқанның мезгілсіз өлімі біздің бұл үмітімізді үзіп кетті!» деп жазды.''</blockquote>
 
Бірақ ол сол аз ғұмырында адам қабілетінің ғажайып мүмкіндіктерін, гуманизмнің биік өресін, ұлтжандылықтың жалтақсыз үлгісін, ғылыми қабілет пен алғырлықтың қайран қаларлық өнегесін барша болмысымен, нақтылы іс әрекетімен дәлелдеп үлгерді.<ref>Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2</ref>
 
Шоқаннан қалған мұраның бірі бейнелеу өнері туындылары. Олар Шоқанның осы өнер саласында қазақтың тұңғыш профессионал суретшісі болғанын дәлелдейді. Ғалым негізінен портрет, пейзаж және халықтың тұрмыс салтын бейнелеумен айналысты. Одан 150—дей сурет қалған.
[[Сурет:USSR stamp Ch.Valikhanov 1965 4k.jpg|thumb|200px|Ш.Ш. Уәлиханұлы, [[1965]] [[КСРО]] [[пошта маркасы]], (ЦФА тізімдемесі № 3154, Scott № 2971B)]]
[[Сурет:Stamps of Kazakhstan, 2010-17.jpg|thumb|200px|Ш.Ш. Уәлиханұлы, [[2010]] [[Қазақстан]] [[пошта маркасы]]]]
 
=== Психологияда қалдырған ізі ===
Шоқан еңбектерінде психологиялық мәселелерге байланысты әр түрлі сипаттағы деректер баршылық. Осылардың ішінде басқа мәселелерден көбірек сөз болғаны — халқымыздың ұлттық санасы, оның ішінде өзіндік психологиялық ерекшеліктері туралы мәселе еді. [[Қазан төңкерісі]]не дейінгі Қазақстан тарихы мен этнографиясын зерттеген шовинистік рухтағы орыс ғалымдарының еңбектерінде халқымыздың ондаған ғасырлық тарихы бар мәдениетіне қиянат жасалып, тіпті ұлттық психологиямызға күйе жағылып, екінші сорттағы халық деп келгені белгілі. Осындай келеңсіз көзқарасқа қыр жағдайында туған халқының ұлттық ар-намысын қызғыштай қорғап, қазақ халқын "тағы халық" деп қарау мүлде қате, бұл білместіктен айтылған сөз, халқымыз ертеден елдігі, өзіндік өнері бар, ылғи да көшіп-қонудың салдарынан оқу-білімнен кенжелеу қалса да, рухани дүниесі бай, прогресс атаулыға ұмтылғыш, жаңалыққа бейім халық деп тебіренеді. Ол Шығыстың эпосына емес, индогермандық эпосқа ұқсайды", — деп ол түйіндей келе, ол қазақтардың рухани байлығын өркениеті аса бай ірі елдермен төркіндестіре қарайды Шоқан қазақ ақындарының төгілдіре жырлау қабілетін олардың негізгі ерекшеліктерінің бірі деп бағалады.
 
Шоқан Уәлихановтың пікірінше, халықтық психологиясын көрсететін белгілердің бірі — сол халықтың тіл байлығы, сөз өнері, шешендік қасиеттері. Ол сөз өнері халық бойына біткен зор таланттың, керемет қабілеттің, ақындық қуаттың белгісі деп санады. "Халықтың тұрмысы мен әдет-ғұрпы, — деп жазды ол, — бәрінен де артық көрініс табады. Өткенді қастерлеу мен аңыздардың молдылығы — терістік және [[Орта Азия]] көшпелі халықтарының ерекше қасиеті. Қазақ тілінде араб тіліндегідей жасама бояу сөздер жоқ, ол нағыз таза тіл". Ғұлама ғалымның осы пікірлерін кең-байтақ өлкемізде болған орыс, украин, поляк зиялылары да қостайды. Шоқанның психологиялық пікірлерінің екінші бір арнасы оның дін жөніндегі толғаныстарымен астарласып жатады.
 
Шоқан шығармаларын жинап бастыруда оны қадір тұтқан орыс ғалымдарының еңбегі аса зор. Сол жанашыр достары жинап-терген Шоқан шығармалары тұңғыш рет 1904 жылы академик Веселовскийдің дайындауымен, «Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың шығармалары» деген атпен Императорлық орыс география қоғамы этнографиялық бөлімі жазбаларының ХХІХ томы ретінде тұңғыш рет жарық көрді.
Ғұлама ғалым алғашқы адамның қиялы мен діни сенімдері оның табиғатқа тікелей қатынастарының бейнесі ретінде пайда болғандығын айтады. Шоқан қазақ халқындағы шамандық ұғымдардың шығу тегін түсіндіргенде де, оның психологиялық жақтарын ашқанда да, материалистік позицияны берік ұстады. Шоқан туған халқының әдет-ғұрпының түрлі жақтарын таңдай келіп, қазақ арасындағы кейбір жағымсыз әдеттерді де мейлінше сынап, олардың психологиялық астарларына үңіліп, осы айтылғандардың қазақ қауымын ілгері бастырмай келе жатқан мерездер деп қарады. Мәселен, осындай кінәраттың бірі [[барымта]] екендігін, оны жұрттың көпшілігі баюдың мал жинаудың ең жеңіл әдісі деп қате түсініп жүргенін баса айтты. Ол мұндай "кәсіппен" айналысқан адамның еңбекке ынтасы болмайды, жан-жүйесі жұғымсыз, ұсқынсыз келеді. Белгілі бір кәсіппен айналысу уақытты, зор ынтаны керек етеді деп дұрыс тұжырымдады. Осылайша ол жастарды сұрқия кәсіптен бойын аулақ салуға шақырып, осынау жексұрын қасиеттің адамды арамтамақтыққа, еріншектікке итермелейтінін айта келіп, осы жаман әдеттің сайып келгенде қазақ даласында түрлі кәсіптің дамуына кедергі келтіретініне тоқталды.<ref>Жантану атауларының түсіндірме сөздігі. — Алматы: "Сөздік-Словарь", 2006. - 384 бет. ISBN 9965-409-98-6</ref>
Онда Шоқанның «Абылай», «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы», «Қазақтың көне замандардағы қару-жарағы мен сауыт-сайманы», «Жоңғария очерктері», «Алтышәрдің, яғни Қытайдың Нан-Лу провинциясының (Кіші Бұхараның) жайы» (Уәлихановтың есебінен үзінділер), «Сібір ведомствосы қазақтарының сот реформасы туралы жазбалар», бірқатар материалдардың алғашқы жөнделмеген нұсқалары («Көкетай ханның ертегісі» үзіндісінің орысша аудармасы мен «Шона батыр» ж. т. б.), «Едіге» жыры, «Ұлы жүз қазақтарының аңыздары мен әпсаналары», «Қазақ шежіресі» сияқты еңбектері және Қолпаковскийге, Гутковскийге жазылған хаттар, оның өмірбаяны туралы Потанин дайындаған мағлұматтар, Ядринцев пен Ибрагимовтың естеліктері топтастырылған еді. Қосымша бөлімде Сыртқы істер министрлігі мұрағатынан алынған поручик Уәлихановты Қашқарға аттандыру жөніндегі құжаттар, оның өз қолынан шыққан барып-қайту жолының сипаттамасы, сондай-ақ Шоқанның Алтышәр туралы есебінің 1861 жылы Географиялық қоғам жазбаларында жарияланбаған: «Халық құрамы», «Өлкенің билік жүйесі мен саяси жағдайы», «Өнеркәсіп және сауда» атты кейінгі үш тарауы берілді.
Жинақ Веселовскийдің «Метеор» деген кіріспесімен ашылды. Әйгілі профессордың ол мақаласы: «Шығыстану әлемі аспанынан, қазақ хандарының ұрпағы, әрі орыс армиясының офицері Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов құйрықты жұлдыздай ағып өте шықты. Орыс шығыстанушылары оны бірауыздан ғажайып құбылыс ретінде танып, түркі халықтарының тағдыры туралы ұлы да маңызды жаңалықтар ашады деп күткен еді, бірақ Шоқанның мезгілсіз қазасы біздің бұл үмітімізді үзді. Ол 30 жасқа да толмай, өкпе ауруынан қайтыс болды», – деген сөйлемдермен басталған еді.
Шоқан шығармаларының ең алғашқы бес томдық шығармалар жинағы 1961-1972 жылдары академик Ә. Марғұланның жауапты редакторлығымен жарық көрді. 1984-1985 жылдары ол бес томдықтың жаңа материалдармен толыққан екінші басылымы оқырман назарына қайтара ұсынылды. 2010 жылы Шоқанның көп томдық шығармалар жинағы алты томдық түрінде қазақша басылып шықты.
Шоқаннан қалған мұраның елеулісі қатарына – бейнелеу өнері туындылары да жатады. Олар Шоқанның осы өнер саласында қазақтың тұңғыш кәсіби суретшісі болғанын дәйектейді. Ғалым негізінен сапарлары барысында көргендерін графикалық тәсілдермен салды, сызбалар түсірді, портрет, пейзаж және халықтың тұрмыс салтын бейнелеуге көңіл бөлді. Одан 150-дей сурет қалған <ref> Уәлиханов Ш.Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. ІҮ т. (Об издании трудов Ч.Ч. Валиханова. 513-524 б.). – Алматы: Ғылым,1968. – 782 б; Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. Ү т. Графическое наследие. – Алматы: Ғылым. – 1972. – 144 б; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. (Шоқаннан соң. 596-601 б.) – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б; Бейсенбайулы Ж. Чокан Валиханов. Историко-биографическое повествование. С.737-743). – Астана: Фолиант, 2016.– 752 с.</ref>
 
==Шоқан Уәлиханов атындағы==
Line 106 ⟶ 143:
 
== Библиография ==
Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы (Собрание сочинений в 5 томах), –Алматы: Ғылым, 1961-1972. <br>
* '''Шоқан Уәлиханов - шығыстанушы''', ''Р.Б.Сүлейменов, В.А.Моисеев,'' "Ғылым" баспасы, Алматы, 1985 жыл
Уәлиханов Ш. Ш. Бес томдық шығармалар жинағы (Собрание сочинений в 5 томах), –Алматы: Ғылым, 1984-1985.<br>
* '''Ф.М. Достоеевский и Чокан Валиханов''' - ''Ауезов М.О.,'' Москва, 1960
Уәлиханов Ш. Ш. Көп томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Толағай групп. – 2010.<br>
* [http://abai.kz/node/5319 Шоқан (Мұхаммед-Ханафия) Шыңғысұлы Уәлихановтың өмірі мен қызметі]
История Казахстана в русских источниках ХҮІ-ХХ веков. ҮІІІ т. Ч.1. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – 716 с.<br>
Марғұлан Ә. Шоқан және «Манас». – Алматы: Жазушы, 1971. – 164 б.<br>
Мұқанов С. Шоқан Уәлиханов. 8-138 б. // Жарқын жұлдыздар. – Алматы: Мектеп, 1964. – 352 б.<br>
Марков С. Идущие к вершинам. – М: Сов. писатель, 1968. – 375 с.<br>
Стрелкова И. Валиханов. ЖЗЛ. М.: – Мол. Гвардия, 1983. – 284 с.<br>
Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. – Алматы: Қазақстан, 2009.– 608 б.<br>
Бейсенбайулы Ж. Чокан Валиханов. Историко-биографическое повествование. – Астана: Фолиант, 2016.– 752 с. <br>
Сүлейменов Р.Б., Моисеев В.А.Шоқан Уәлиханов - шығыстанушы. "Ғылым" баспасы, Алматы, 1985 жыл.<br>
 
== Дереккөздер ==