Мексика: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш clean up, replaced: {{WTO}} → {{ДСҰ мүшелері}} using AWB |
|||
80-жол:
== Тарихы ==
[[Сурет:Codex_Magliabechiano_(141_cropped).jpg|thumb|left|200px
Мексика жерін адамдар тас дәуірінен мекендей бастаған. Шамамен б.з.б. 3-мыңжылдықтың ортасынан бастап Орталық және Оңтүстік Мексикадағы тайпалар отырықшылыққа көшті, егіншілік, қол өнері, өнер, дін дамыды.
Б.з. бастапқы кезеңінде Орталық Американың солтүстік-батыс бөлігіне [[майя]] тайпалары қоныстанды (қара Майя мемлекеті).
15 ғасырда бүкіл орталық Мексиканы өздеріне бағындырған [[ацтектер]] [[Теночтитлан]] қаласының (қазіргі Мехико) негізін қалады.
1519 жылы Э.Кортес бастаған испан отаршылары Мексикаға ішкерілей еніп, басқыншылық соғыс жүргізе бастады. [[Куаутемок]] басшылық еткен үндістер басқыншыларға қарсы табанды қарсылық көрсетті, бірақ 1521 жылы испандар Теночтитланды басып алды. 16 ғасырдың соңына қарай испандар Мексика жерін негізінен бағындырып болды. Байырғы халықтар жерлерінен айырылып, ауыр қанауға, аштыққа ұшырады. 25 миллионға жуық үндістердің 1605 жылы 1 миллионнан астамы ғана қалды.
1624, 1692 жылы Мехикода, 1660 жылы Оахакиде, 1761 жылы Юкатанда, 1767 жылы [[Мичоаканда]] үндістердің испан үстемдігіне қарсы ірі көтерілістері болды. Мексиканы отарлау барысында түрлі этникалық топтардың (еуропалықтар, үндістер, Африкадан әкелінген құл-негрлер) араласуы нәтижесінде 17 — 18 ғасырларда халықтың ортақ тілі мен діні қалыптасты. Отаршыларға қарсы жиі-жиі азаттық қозғалысы болып тұрды. 1810 жылы 16 қаңтарда діни қызметкер М.Идальго мен оның ізбасары Х.М. Морелос бастаған халық көтерілісі болды. Бірақ көтерілісшілер жеңіліске ұшырап, басшылары өлтірілді.
Көтерілістің нәтижесінде А.Итурбиде басқарған ұлт-азаттық күштер [[1821 жыл]]ы 28 қыркүйекте [[Мехико]]ны азат етіп, Мексиканың тәуелсіздігі жарияланды. Бірақ елде азамат соғысы басталды. 1824 жылы қазан айында конгресс конституция қабылдап, Мексиканы республика деп жариялады. [[1833 жыл]]ы өкімет басына келген А.Санта-Ана конституцияға тыйым салып, елде [[диктатура]] орнатты.
19 ғасырдың 20-жылдарынан бастап [[Америка Құрама Штаттары]] Техасты отарлауға кірісті. [[1846 жыл]]ы [[Америка Құрама Штаттары]] Мексикаға қарсы соғыс жариялады. Мексика жеңіліске ұшырап, өз жерінің жартысынан көбінен айырылып қалды.
[[1855 жыл]]ы Санта-Ана диктатурасы құлап, либералдық үкімет билікке келді. [[1857 жыл]]ы жаңа конституция қабылданды.
19 ғасырдың соңы мен 20 ғасырдың бас кезінде ел экономикасы дамыған елдерден көп артта қалды. Экономиканы негізінен шетел капиталы биледі. 1910 — 17 жылы төңкеріс нәтижесінде елде демократиялық өзгерістер болды. 2-дүниежүзілік соғыс барысында Мексика үкіметі бейтарап саясат ұстанатындығын мәлімдеді. Бірақ фашистік қауіптің күшеюіне байланысты, 1942 жылы мамырда антигитлерлік коалицияның құрамына енді. Соғыстан кейінгі кезеңде Мексикада экономиканы дамыту мен демократиялық бостандықтар, әлеуметтік құқықтарды кеңейту жолында бірқатар прогресшіл шаралар жүзеге асырылды.
102-жол:
[[Сурет:Mexfromspace.PNG|thumb|left|Мексика, ғарыштан түсірілген сурет]]
[[Солтүстік Америка]]да құрлығының оңтүстігінде орналасқан Мексика, [[Орта Америка]] мемлекеттерінің ішінде ең үлкен аумақты алатын ел. [[Юкатан]] жартыаралы Мексика жерлерінің 12 %-ын құрайды. Мексика Юкатан жартыаралымен бірге [[Теуантепек (қылта)|Теуантепек]] қылтасының шығыс жағында орналасқан. Солтүстік жағында [[АҚШ]]-пен шекараласады. Шекара ұзандағы 3141 км. Оңтүстік жағында [[Гватемала]] (871 км) мен [[Белиз]] (251 км) орналасқан.
Аумағы бойынша Мексика бүкіл елдердің арасында 13-ші орын алады. Мексиканың жалпы аумағы 1 972 550 км², оның ішіне Тынық мұхитында, Мексика шығанағында және Кариб теңізінде орналасқан аралдар (ең ірі Гваделупа аралы) және [[Ревилья-Хихедо]] архипелагы кіреді. Жалпы аралдардың ауданы 6 мың км²-ге тең.
108-жол:
=== Мексика шығанағы (Gulf of Mexіco; Golfo de Méxіco) ===
Солтүстік Американың оңтүстік-шығыс (Атлант мұхиты) жағалауындағы Флорида және Юкатан түбектері мен Куба аралының аралығындағы шағын теңіз. Ауданы 1555 мың километр квадрат, суының көл. 2332 мың километр куб. Миссисипи, Рио-Гранде тағы басқа өзендері құяды. Шығыста Флорида бұғазы арқылы Атлант мұхитымен, оңтүстігінде Юкатан бұғазы арқылы Кариб теңізімен жалғасады. Тереңдігі 3822 метр. Солтүстік-батыс бөлігінде мұнайы мол кен орындары кездеседі. Климаты оңтүстігінде тропиктік, солтүстігінде субтропиктік. Су айдынынан булану мөлшері (1000 — 1750 миллиметр), бұл жауын-шашын мөлшерінен артық (1000 — 1200 миллиметр). Жаз бен күзде дауыл жиі соғады. Су бетінің орташа температурасы жазда 29°С, тайыз бөлігінде 30 — 31°С; қыста 18 — 20°С. Беткі қабатының тұздығы 36,0 — 36,9‰. 2000 метр тереңдіктен астам жерлерінде суының температурасы (4,3°С) мен тұздығы (34,98‰) тұрақты. Кариб теңізіне қарай ағатын Юкатан ағысының жылдамдығы 50 — 200 сантиметр/секунд. Мексика шығанағынан ағып шығып Гольфстрим ағысының бастамасы болатын Флорида ағысының жылдамдығы 300 сантиметр/секундқа жетеді. Тәулігіне бір, кейде екі рет толысып отырады. Планктон Балық және теңіз жәндіктері, шаян, тасбақа ауланады. Негізгі порттары: Жаңа Орлеан (Америка Құрама Штаттары), Хьюстон (Америка Құрама Штаттары), Веракрус (Мексика), Гавана (Куба).<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том</ref>
== Әкімшілік бөлінуі ==
{| class="standard"
Line 361 ⟶ 360:
Мексиканың көпшілік бөлігін Мексика таулы қыраты алып жатыр. Солтүстік-батысында таулы [[Калифорния түбегі]], оңтүстігінде — [[Чьяпас]] және [[Оңтүстік Сьерра-Мадре]] тау тізбектері, оңтүстік-шығысында ойпатты [[Юкатан түбегі]] орналасқан. Мексиканың ең биік жері — [[Орисабо]] вулкан шоқысы (5700 метр). Жер қойнауынан түсті металдар (мыс, қорғасын, мырыш, күміс, сынап, сурьма, қалайы, вольфрам, алтын, тағы басқа) мен мұнай, газ, тас көмір, темір, уран өндіріледі. Мексиканың көпшілік бөлігінде тропиктік, солтүстігінде субтропиктік климат белгілері басым. Қаңтардағы орташа температурасы 10 — 20°С-қа дейін жетеді. Шілдедегі орташа температура 15— 30°С. Жауын-шашынның жылдық мөлшері солтүстігінде 100 миллиметр батыс пен оңтүстігінде 3000 миллиметрге дейін жетеді. Негізгі ірі өзені — [[Рио-Браво-дель-Норте]], ең үлкен көлі — [[Чапала]]. Өсімдіктердің 12 мыңға жуық түрлері кездеседі. Шөл және шөлейттік, оңтүстік мен оңтүстік-шығысында тропиктік, солтүстігінде аралас ормандар өседі. Жануарлар дүниесінен аю, қасқыр (койот), жанат, қызыл сілеусін, құмырсқа жегіш, [[тапир]] мен [[ягуар]] кездеседі. Негізгі ұлттық қорықтары: [[Каньон-дель-Рио-Бланко]], [[Кумбресс-де-Монтеррей]], [[Танситаро, Ла-Малинче]].
== Экономикасы ==
Line 376 ⟶ 374:
==Мехико қаласы==
[[Сурет:Ciudad.de.Mexico.City.Distrito.Federal.DF.Paseo.Reforma.Skyline.jpg|thumb|left|200px
{{main|Мехико}}
[[Мехико]] қаласы — әлемдегі ең ірі және көне қалалардың бірі. Ол Мексика орталығындағы Мехико алқабында орналасқан. Қала, тарихи ескерткіштермен, тамаша мәдени туындыларымен және жыл бойы өзгнрмейтін климатымен мақтана алалады. 1500 жылға дейін Мехико ацтектердің астанасы болған. Кейін ол испан басқыншылардың қармағына өтті.
==Мәдениеті==
Мексика мәдениеті әлемдегі таңғаларлық тамаша мәдениет үлгісіне жатады. Ұлттық аңыз-әнгімелерден сусындаған дәстүр, әртесттік міне-құлық пен испан мәдениетінің ықпалы қосыла келіп, біргей мәдени мұраларды өмірге әкелді. Ата-баба мұрасын ерекше мұра ететін мексикалықтар ұлттық салт-дәстүрді сақтап қалуға айырықша көңіл бөледі. Қазіргі мексика музыка өнерінен ежелгі ацтектердің драмасы мен би үлгілерін тауып алу қиын емес. Сондай-ақ Майя дәстүрі де - Мексика үшін қастерлі аманат.
==Мексика асханасы==
Line 397 ⟶ 395:
{{NAFTA}}
{{OECD}}
{{ДСҰ мүшелері}}
{{MSG:Latinunion}}
| |||