|
[[Сурет:Uterus Distortion1.svg|thumb]]
{{Қорық аймақ | name =ЖАТЫР | image =Сурак.jpg|200px| caption =| location = [[Қазақстан]]| area = | established =| governing_body = | world_heritage_site =| website =}} '''Жатыр ''' (uterus) — адамның және жануарлардың ұрық дамитын аналық жыныс мүшесі. Адам Ж-ы кіші жамбас қуысында орналасады. Ж. денесі алға қарай иіліп, жатыр мойнымен доғал бұрыш жасайды. Оның сырт пішіні алмұрт тәрізді. өз. 8 см, салм. 40 — 50 г. Ж-дың жоғ. жағы — Ж. денесі немесе Ж. түбі, төм. жағы Ж. мойны деп аталады. Ж. денесі: сыртқы — сір, ортаңғы — бұлшық етті, ішкі — шырышты қабаттардан, ал Ж. мойны қынаптан және мойын өзегінен тұрады. Ж-дың сір қабығы іш перденің бір бөлігі, Ж-дың алдыңғы және артқы жағын жауып жатады; бұлшық етті қабатының әйел босанған кезде маңызы зор, оның жиырылу қасиетінің салдарынан нәресте босану жолдарынан тез өтеді; Ж-дың шырышты қабатында етеккір айналымының барлық циклдік өзгерістері өтеді. Шырышты қабатқа енген ұрық, тоғыз ай бойы ана организмінен тиісті қоректік заттарды плацента арқылы алып, өсіп жетіледі (қ. Жыныс мүшелері). Ж. кейбір құрттар, буынаяқтылар, моллюскілерде және омыртқалы жануарлардың көпшілігінде — шеміршекті балықтар (акула) мен кейбір сүйекті балықтарда, қосмекенділерде, бауырымен жорғалаушыларда, барлық сүтқоректілерде болады. Тірі туатын жануарлар Ж-ында газ алмасу процесі жүреді және ұрық аналық организмнен қоректеніп дамиды. Омыртқасыз жануарлардың Ж-ы деп әр түрлі гомологтық органдарын атайды. Мыс., трематодтарда, таспа құрттарда — ішінде жұмыртқасы бар ұзынша канал тәрізді Ж., тікенбас құртта — қоңырау тәрізді Ж. болады. Ж-дың сүтқоректі жануарларда қос Ж. (клоакалыларда), дара Ж. (қалталыларда), екі бөлек екі Ж. (көптеген жыртқыштарда, жәндік қоректілер, кит тәрізділер, тұяқты жануарларда), ал дара қарапайым Ж. (қолқанаттыларда, приматтарда) болады. Жатыр аурулары, әдетте, Ж-дың қабынуы және Ж. ісіктері болып екі топқа бөлінеді. Жатырдың қабынуы жасанды түсіктен кейін немесе босанғаннан кейін шырышты және бұлшық етті қабаттары жараланып, іріңдеуінен болады. Бұл кезде әйелдің дене темп-расы 38 — 39С-қа дейін көтеріліп, қан тамырлары тарылып, жүрек соғысы жиілейді. Әйел безгек тигендей қалтырап, Ж-дың жиырылуы төмендейді. Ж. қуысынан ірің аралас, жағымсыз иісі бар сұйықтық бөлінеді. Ж-дың қабынуына: эндомиометрия, метроэндометрит, параметрит, т.б. жатады. Ж. қабынуының созылмалы түрі әр түрлі жұқпалы аурулардың (туберкулез, мерез, актиномикоз) асқынуынан болады. Ж-дың қабынуын емдеу үшін Ж. мойнының каналы және Ж. қуысын тазалап, түрлі антибиотиктермен жуады; антибактериалдық терапия қолданылады. Жатыр ісіктері де екі топқа (қатерсіз ісік, қатерлі ісік) бөлінеді. Қатерсіз ісіктің ең жиі кездесетіні — миома. Бұл бірыңғай салалы ет тінінен (жатыр, қарын, ішек, тері етінен) өседі. Ж. миомасы кезінде ұзақ уақыт қан кетіп, адамды анемияға шалдықтырады, қуықты, қуыққа келетін қан тамырларын, жүйке талшықтарын ісік басады. Ісік 30 — 35 жастағы әйелдерде пайда болып климакс мерзіміне дейін өсе беруі мүмкін. Миоманың түрі өте көп, өте жиі кездесетін түрі — Ж. фибромиомасы. Бұл ішкі секреция бездері қызметінің бұзылуынан пайда болады. Алғашқы кезде ауру белгісіз өтеді. Ауру асқынғанда кіндіктің төм. жағы шаншып ауырады. Етеккір мерзімі бұзылып, Ж-дан көп қан кетуі мүмкін. Ж. миомасы, Ж. фибромиомасы бар әйелдер, көбінесе, бала көтермей қалуы мүмкін. Сондықтан әр түрлі қабыну ауруларын өз мезгілінде емдеу керек; 30 жастан асқан әйелдер жылына 2 — 3 рет әйелдер консультациясына барып тексеріліп тұруы қажет. Ж-дың қатерлі ісігіне жатыр рагы, саркома, т. б. әйелдің жыныс мүшесінде кездесетін аурулар жатады (қ. Қатерлі ісік). Жатырдан тыс жүктілік — ұрықтың Ж-дан тыс дамуы. ұрықтанған аналық жұмыртқа әр түрлі аурудың (қабыну, соз, т.б.) салдарынан, аборт жасатудан, жыныс мүшелерінің жетілмеуінен, т.б. себептерден Ж. түтігінен Ж-ға өте алмай қалады. Ж-дан тыс жүктілік: түтіктегі, аналық бездегі және құрсақтағы жүктілік деп бөлінеді. Бұлардың ішінде өте жиі кездесетіні Ж. түтігіндегі жүктілік. ұрықтанған жұмыртқа Ж. түтігінің ішкі қабатына жабысып өседі. Ұрық 6 — 8 аптадай дамып, түтікті керіп, жарып жібереді. Ж-дан тыс жүктілік кезінде кіндіктің төм. жағы қатты ауырады, ішке қан құйылып, әйел әлсіреп, есінен танып қалуы мүмкін. Ж. түтігіндегі жүктілік мезгіл-мезгіл толғақ сияқты ауыртады. Бірнеше сағаттан соң жазылып кеткендей болады. Ж-дан тыс жүктіліктің қандай түрі де әйел өміріне өте қауіпті. Ж-дан тыс жүктілікті тек хирургиялық операция жасап емдейді. Жатыр қисаюы — Ж-дың орнынан қозғалуы. Әдетте, Ж. жатыр мойнына иіле жатады. Ж-дың қисаюы: физиол. (жыныс бездерінің қабынуы, Ж-да ісік болуы, босану кезінде, т.б.) және патол. (жатыр жоғары, не төмен түседі) жағдайларда, сондай-ақ, соз, туберкулез аурулары салдарынан, ауыр жүк көтергенде, іштегі бала аса үлкен болу, т.б. себептерінен болады. Бұл кезде әйел онша ауырсынбайды, кейде етеккір келуі өзгеріп, іш қатуы мүмкін. Операциядан кейін әйел бір жыл бойына гинеколог-дәрігердің бақылауында болады. Жатыр түсуі — Ж-дың түгелдей қынаптан шығуы. Ол жамбас қуысындағы Ж-мен байланысқан сіңірлер мен еттердің босаңсуынан, жыртылуынан, әйелдің қатты жүдеуінен, ауыр жүк көтеруінен, т.б. пайда болады. Ж. жартылай немесе түгелімен түсуі мүмкін. Бұл көбінесе 50-ден асқан әйелдерде кездеседі. Ж. төмен түскенде, әйелдің белі сыздап ауырады, ас қорыту процесі, кіші және үлкен дәретінің жүруі бұзылады, бірақ етеккірдің келу мерзімінде өзгеріс болмайды. [[Санат:Ж]] [[Санат:Қазақ ұлттық энциклопедиясы]]
'''Жатыр''' (''uterus'') — адамның және жануарлардың [[ұрық]] дамитын [[аналық]] [[жыныстық мүше|жыныс мүшесі]]. Адам Жатыры [[кіші жамбас]] қуысында орналасады. Жатыр денесі алға қарай иіліп, жатыр мойнымен доғал бұрыш жасайды. Оның сырт пішіні алмұрт тәрізді. ұзындығы 8 см, салмағы 40 — 50 г. Жатырдың жоғарғы жағы — Жатыр денесі немесе Жатыр түбі, төменгі жағы Жатыр мойны деп аталады. Жатыр денесі: сыртқы — [[сір]], ортаңғы — [[бұлшық ет|бұлшық етті]], ішкі — шырышты қабаттардан, ал Жатыр мойны [[қынап|қынаптан]] және мойын өзегінен тұрады. Жатырдың сір қабығы іш перденің бір бөлігі, Жатырдың алдыңғы және артқы жағын жауып жатады; бұлшық етті қабатының әйел босанған кезде маңызы зор, оның жиырылу қасиетінің салдарынан [[нәресте]] босану жолдарынан тез өтеді; Жатырдың шырышты қабатында [[етеккір]] айналымының барлық циклдік өзгерістері өтеді. Шырышты қабатқа енген ұрық, тоғыз ай бойы ана организмінен тиісті қоректік заттарды [[плацента]] арқылы алып, өсіп жетіледі (қ. [[Жыныс мүшелері]]). Жатыр кейбір [[құрт|құрттар]], [[буынаяқты|буынаяқтылар]], [[моллюскі|моллюскілерде]] және [[омыртқалы жануар|омыртқалы жануарлардың]] көпшілігінде — [[шеміршекті балық|шеміршекті балықтар]] ([[акула]]) мен кейбір сүйекті балықтарда, [[қосмекенді|қосмекенділерде]], [[бауырымен жорғалаушы|бауырымен жорғалаушыларда]], барлық [[сүтқоректі|сүтқоректілерде]] болады. Тірі туатын жануарлар Жатырында газ алмасу процесі жүреді және ұрық аналық организмнен қоректеніп дамиды. [[Омыртқасыз жануар|Омыртқасыз жануарлардың]] Жатыры деп әр түрлі [[гомологтық орган|гомологтық органдарын]] атайды. Мысалы, [[трематод|трематодтарда]], [[таспа құрт|таспа құрттарда]] — ішінде жұмыртқасы бар ұзынша канал тәрізді Жатыр, [[тікенбас құрт|тікенбас құртта]] — қоңырау тәрізді Жатыр болады. Жатырдың сүтқоректі жануарларда [[қос Жатыр]] ([[клоака|клоакалыларда]]), [[дара Жатыр]] (қалталыларда), [[екі бөлек екі Жатыр]] (көптеген [[жыртқыш|жыртқыштарда]], жәндік қоректілер, [[кит]] тәрізділер, [[тұяқты жануар|тұяқты жануарларда]]), [[ал дара қарапайым Жатыр ]]([[қолқанатты|қолқанаттыларда]], [[примат|приматтарда]]) болады.
==Сілтеме==
Қазақ энциклопедиясы
{{stub}}
{{wikify}}
[[Санат: Биология]]
|
