Бүркіт: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Бүркіт – сұңқартәрізділер отряды, қаршыға тұқымдасының қырандар туысына жататын ірі жыртқыш құс. Латынша аты (Aquіla chrysaetos) «алтын қыран» деген ұғымды білдіреді. Түркі халықтарының көпшілігі «бүркіт» (жемтігін бүріп ұстау тәсіліне сәйкес) деп атайды. Бүркіт [[Солтүстік Америка]]ны, [[Еуразия]]ны, Солтүстік-Батыс [[Африка]]ны, [[Жапония]] аралдарын мекендейді. [[Қазақстан]]да оның алты түр тармағы [[Маңғыстау]], [[Үстірт]], [[Мұғалжар]], [[Сыр]] бойы, [[Қызылқұм]], [[Бетпақдала]], [[Сарыарқа]], [[Тянь-Шань]], [[Тарбағатай]], [[Алтай]] өңірлеріндегі жазық жерлерде, тау бөктерінде кездеседі. Бүркіт – қырандар ішіндегі ең ірі әрі күшті, дене бітімі мығым, жылдам ұшатын құс. Саусақтары салалы, ірі әрі бедерлі (мүйіз қабыршақты). Қауырсындары бір түсті қара қоңыр. Желкесі мен мойнының сырты сарғыш-жирен түсті. Жас бүркіттің құйрығы ақ, оның ұшында жалпақ қара жолағы, қанатының астында ірі ақ қауырсындары болады. Бүркіттің қанатының шеткі қауырсындарын шалғысы деп, ал құйрығының ортасындағы екі қабат әлді қауырсынын көбесі, қалғандарын жебесі деп атайды. [[Ұябасар]]ының бір қанатының ұзындығы (топшысынан шалғысының ұшына дейінгі аралығы) ''65 – 74 см'', шәулісінікі – ''59 – 66 см''. Ұябасарының салмағы ''3,8 – 6,3 кг'', шәулісінікі ''2,8 – 4,1 кг''. Бүркіттің құйрық қанатының ұзындығы ''33 – 36 см''. Тұмсығының үстіңгі жағы төмен қарай иіліп келген, ұшы үшкір болады. Жұптасып тіршілік етеді. [[Бүркіт]] [[суыр]], [[қоян]], [[түлкі]], [[борсық]]ты, кейде тышқан мен саршұнақты, тасбақаны, тұяқты жануарлардың ([[ақ бөкен]], [[елік]], [[қарақұйрық]]) төлдерін жейді.[[Бүркіт]] аңды тырнағымен емес, табанындағы бүртіктері – бездерімен буындырып өлтіреді. Үлкен ұясын (диаметрі 1,5 – 2 м) қурап қалған ағаш бұтақтарынан құздың, жартастың басына бірнеше жыл қатарынан салады. [[Наурыз]] – [[сәуір]]де бір – үштен [[жұмыртқа]]лайды, оны әдетте ұябасары қырық – қырық бес күн шайқайды. Балапандарын алғашқы күндері шәулісі асырайды. Олар екі жарым айлығында ұядан ұшады, бірақ ұябасары мен шәулісі ұзақ уақыт бойы баулып, қарауылдап жүреді. Табиғи жағдайда бүркіт жүз жылдай тіршілік етеді. [[Қазақ]] құсбегілері бүркітті жасына қарай ажыратып, атай білген. Мысалы: бір жастағысын – [[балапан]], екідегісін – қантүбіт, үштегісін – тірнек, төрттегісін – тас түлек, бестегісін – мұзбалақ, алтыдағысын – көк түбіт, жетідегісін – қана, сегіздегісін – жаңа, тоғыздағысын – майтүбіт, ондағысын – барқын, он бірдегісін – баршын, ал он екі жастағысын – шөгел деп атаған. Халық ұғымында бүркіт – текті әрі киелі құс. Мысалы, балалардың бас киіміне, бесікке бүркіттің бармағын тағып қойған. Академик [[Әлкей Марғұлан]]ның зерттеулерінен [[қазақ тілі]]нде тікелей бүркітке қатысты бір жарым мыңдай ұғым бар екендігі туралы деректерді кездестіруге болады. Мысалы, бүркіттің әрбір дене мүшесінің, жеке бармақтарының, қауырсындарының өз атаулары бар. Құс аяғының өкше бармағы – тегеурін, екі ойықтың ішкі жағындағы сұқ бармағы – жембасар, орта бармағы – сығым, шынашағы – шеңгел (сілім) деп аталады. [[Қыран бүркіт]] мықтылықтың, қайсарлықтың, еркіндіктің белгісі. [[Қазақстан Республикасы]]ның Туындағы бүркіт бейнесі азаттық айбыны ретінде бейнеленген. Бүркітті қолға үйретіп, баптап, саятшылықта пайдалану – қазақ халқының ертеден келе жатқан өнері. Оны аңға салу – төзімділікті, іскерлікті, асқан шеберлікті керек етеді. Бүркіттің балапанын ұядан алу үшін де үлкен тапқырлық керек. Амал-айласы жетпесе, адам балапанды өлтіріп алуы мүмкін. Қазіргі кезде [[бүркітшілік]] өнерге ерекше көңіл бөлініп,[[Қарағанды]],[[Алматы]] облыстарында арнайы салбурын ұйымдастырылып, жас бүркітшілер мектебі ашылуда. [[Бүркіт]] [[Ақсу-Жабағылы]], [[Алматы]], [[Марқакөл қорығы|Марқакөл]], [[Үстірт]] қорықтарында қорғалады. Олардың санының жылдан-жылға азаюына байланысты Қазақстанның [[Қызыл кітап|«Қызыл кітабына»]] ([[1996]]) енгізілген.