|
'''Күнтізбе''', '''календарь''' календарь – уақыт мезгілін есептеудің аспан денелерінің ауық-ауық қайталану ерекшелігіне негізделген жүйесі, анықтамалық басылым. Ежелгі Римде әрбір айдың 1-күні календы деп аталған. Азды-көпті мәдениетке қол жеткен халықтардың бәрінде де күнтізбе болған, өйткені онсыз шаруашылықты ұйымдастыру мүмкін болмады. Ерте замандағы халықтар қардың кетуі, өзендердің тасуы, т.б. құбылыстарға негізделген табиғи күнтізбелерді пайдаланған. Бірақ дәлдігі нашар, құбылмалы ауа райына тәуелді табиғи күнтізбелер халық қажетін қанағаттандыра алмады. Ақыры, адамзат уақыт есебін дүркін-дүркін дәйекті түрде қайталанып тұратын аспан құбылыстарына негізделген күнтізбелер бойынша жүргізетін дәрежеге жетті. Мұндай күнтізбелер алғаш [[Ежелгі Шығыс елдері|Ежелгі Шығыс елдерінде]] шықты. [[Аспан денелері|Аспан денелерінің]] қозғалыстарына негізделген күнтізбелерді 3 топқа бөлуге болады: күн күнтізбесі, ай күнтізбесі және аралас күнтізбелер.
'''Күнтізбе''', '''календарь''' ({{lang-la|calendarium}} — [[қарыз]] кітабы) — ұзақ [[уақыт]] мезгілін есептеудің аспан денелерінің көрінерлік қозғалысының ауық-ауық қайталану ерек-шелігіне негізделген жүйесі, анықтамалық басылым. [[Ежелгі Рим]]де әрбір айдың 1-күні к а л е н д ы деп аталған. Сол күні қарыз алғандар несиеқорларға өсім төлеп отырған. Осыған байланысты календылары көрсетілген ''қарыз кітаптары'' болған. К-нің негізгі ұғымдары -тәулік, ай және жыл. К. жасау үшін [[күн]]нің, [[ай]]дың, жылдың ұзақтықтарын есептеп, олардың арақатынастарын анықтау керек. Тағылық дәуірден өтіп, азды-көпті мәдениетке қол жеткен халықтардың бәрінде де К. болған, өйткені К-сіз шаруашылықты ұйымдастыруға болмайды. Мекеніне, шаруашылығына және даму дәрежесіне қарай халықтардың К-лері әр түрлі болған. Ерте замандағы халықтар қардың кетуі, өзендердің- тасуы, т.б. құбылыстарға негізделген табиғи К-лерді пайдаланған. Қазақстан жерінің ежелгі халықтары жыл есебін құстардың көктемде келіп, күзде қайтуы бойынша жүргізіп отырған. Жыл құстары атауы сол ертедегі К. негізінде қалыптасқан.
*Күн күнтізбесі [[Мысыр|Мысырда]] шыққан. Мысырлықтар жыл ұзақтығын 365 тәулікке теңестіріп, оны әрқайсысы 30 күндік 12 айға бөлген, артық қалатын 5 күнді ешбір айға қоспай, құдайға құлшылық ететін күндер деп есептеген. Ол Еуропалық күнтізбелерге арқау болды. Біздің заманымыздан бұрынғы 45 ж. Рим императоры [[Юлий Цезарь]], [[астроном]] [[Созиген|Созигеннің]] жобасы бойынша жаңа күнтізбе жариялады. Бұл күнтізбе Юлий күнтізбесі немесе ескі санат деп аталды. Юлий күнтізбесіндегі жылдың тропиктік жылдан 11 мин 14 с артықшылығы бар. Бұдан 128 жылда 1 күн, 384 жылда 3 күн жиналады. Осыны тұрақтандыру үшін Рим папасы [[Григорий ХІІІ]] 1582 ж. уақыт есебін 10 күнге ілгері жылжытып, 5-қазанды 15-қазан деп есептеу және әрбір 400 жылда 3 кібісе жылды жай жыл есебінде алу туралы жарлық шығарды. Уақыт есебінің бұл жүйесі Григорий күнтізбесі немесе жаңа санат деп аталады. Осы күні көптеген елдерде Григорий күнтізбесі қолданылады.
Ежелгі славяндар жылды жаз бойынша есептеген. Шаруашылық күрделеніп, еңбек бөлісу аясы кеңейген кезде дәлдігі құбылмалы ауа райына тәуелді табиғи К-лер халық қажетін қанағаттандыра алмады. Ақыры, адамзат уақыт есебін дүркін-дүркін дәйекті түрде қайталанып тұратын аспан құбылыстарына негізделген К-лер бойынша жүргізетін дәрежеге жетті. Мұндай К-лер алғаш рет Ежелгі Шығыс елдерінде шықты. Жуық түрде тропиктік жылдың ұзақтығы 365 күн тәулігі 5 сағ 48 мин 46 с, синодтық айдың ұзақтығы 29 күн тәулігі 12 сағ 44 мин 3 с. Орташа күндік тәулік 24 сағ. Демек, жылдың ұзақт. өз құрамындағы айлар мен күндердің сандарына бүтін сан ретінде бөлінбейді. Бұл үшеуі бірдей қалдықсыз бөлінетін сан да жоқ. Бөлшектерін тастап, жылды 365, айды 29 күн деп немесе жыл ұзақт. 366, айды 30 күн деп алғанда, уақыт есебі бірнеше жылда табиғи тұғырынан тайып, шатасып кетеді. Сондықтан кейбір жылдардың ұзақт. 365, екінші біреулерін 366 күн деп, айларды 28, 29, 30, 31 күнге тең деп алып, орташа мәндері бойынша жоғарыда келтірілген сандарға жақындатып отырады. Орташа мәндерге келтіру де оңай емес. Бұл мәселені ертедегі халықтар әр түрлі жолмен шешуге талаптанған, соның арқасында әр түрлі К-лер шыққан. Аспан денелерінің қозғалыстарына негізделген К-лерді 3 топқа бөлуге болады, олар:
*Алғашқы ай күнтізбесі ежелгі [[Вавилон|Вавилонда]] шықты. Онда әрбір 8 жылдың бесеуінің ұзақтығы 354 күннен, ал қалған үшеуінікі 384 күннен есептелді. Сонда жылдың орташа ұзақтығы (354.5+384.3):8=365,25 күнге тең болады.
күн К-лері, ай К-лері және аралас К-лер.
*Араб күнтізбесі де [[Ай]] қозғалысына негізделген. Араб жылы 12 айдан құралады. Әрбір 30 жылда 11 жыл 355 күннен, 19 жыл 354 күннен саналады. Нақты жылдан 11 күні кем болғандықтан, араб жылының басы жылжып отырады.
* Күн К-сі [[Ежелгі Мысыр]]да шыққан. Мысырлықтар жыл ұзақт. дәл 365 тәулікке тең деп ойлап, оны әрқайсысы 30 күндік 12 айға бөлген, артық қалатын 5 күнді ешбір айға қоспай, құдайға құлшылық ететін күндср деп есептеген. 5 сағ 48 мин 46 с, жуықтап алғанда 6 сағ, яғни 0,25 күн есепке алынбай калатындықтан, мысыр жылының ұзақт. тропиктік жылдан кем. Ол нақты жылдан 4 жылда 1 кҮН, 100 жылда 25 күн дерлік озып кетеді. Мұны түзету үшін Мысыр патшасы Птолемей III Эвергеттің б.з.б. 238 ж. 7 наурызда шығарған жарлығы бойынша алғашқы 3 жыл 365 күнге тең болып, одан кейінгі 4-жыл 366 күн болып есептеледі. Сонда жылдың ұзақт. орташа есеппен 365,25 күн болып, әрдайым тот айының 1- інде (бізше 29 тамыз) басталады. Бірақ Эвергет қайтыс болғаннан кейін Мысырда бұл К. қолданылмай қалды. Эвергет К-сі осы күні Эфи-опияда қолданылады. Мысыр К-сі еур. К-лерге арқау бол-ды. Б.з.б. 45 жыл бұрын Рим императоры Юлий Цезарь, астроном Созигеннің жобасы бойынша ескі рим К-сін өзгертіп, жаңа К. жариялады. Бұл К. Юлий күнтізбесі Деп аталады. Юлий К-сі
Эвергет К-сіне ұқсас, бірақ Эвергет К-сінде жыл басы 1 тот, Юлий К-сінде — 1 януарист (қазіргі қаңтар, ақпан, т.с.с. ай аттары — рим айларының орыс тілінде қалыптасқан аттары). Юлий К-сі ескі санат (стиль) деп те аталады. Юлий К-сіндегі жылдың тропиктік жылдан 11 мин 14 с артықтығы бар. Бұдан 128 жылда 1 күн, 384 жылда 3 күн жиналады. Сондықтан 325 ж. 21 наурызда күн мен түннің жазғытұрымғы теңелуі 16 ғ-да 11 наурызға сәйкес келген. Теңелу күнін әрдайым 21 наурызға келетін етіп тұрақтандыру үшін [[Рим папасы]] Григорий XIII 1582 ж. уақыт есебін 10 күнге ілгері жылжытып, 5-қазанды 15-қазан деп есеп-теу және әрбір 400 жылда 3 кібісе жылды жай жыл есебінде алу туралы жарлық шығарды. Уақыт есебінің бұл жүйесі Григорий күнтізбесі немесе жаңа санат деп аталады. Осы күні көптеген елдерде Григорий К-сі қолданылады. Григорий К-сіндегі жыл тропиктік жылдан 26 с ұзақ. Бұдан 3280 жылда 1 күн жиналады. Григорий К-сі Ресейде Қазан төңкерісінен кейін ғана қолданыла бастады. 1918 ж. 24 қаңтарда (6 ақпанда) РКФСР Халком-кеңесі "Ресей республикасында батысеуропалық күнтізбені қолдану туралы" декрет қабылдады. Декрет бойынша К. 13 күнге жылжытылып. 31 қаңтардан кейінгі күн 14 ақпан болып есептелді.
622 ж. арабша 1-жыл. Ол [[Мұхаммед пайғамбар|Мұхаммед пайғамбардың]] [[Мекке|Меккеден]] [[Медине|Мединеге]] көшіп барған жылы. Жылдардың бұл жүйесі [[ай һижрасы]] деп аталады. Араб күнтізбесі араб елдерінде, Азия мен Африканың мұсылман дінін тұтатын көптеген елдерінде ресми қолданылады. Еврейлер ертеде Вавилон күнтізбесін қолданған, кейін біздің заманымыздан бұрынғы 4-ғасырда аралас күнтізбеге көшті. Еврейше жыл есебі біздің заманымыздан бұрынғы 3761 жылдан басталады. Яғни сол жылы “дүние жаралған”. Бұл күнтізбе [[Израиль]] мемлекетінде қолданылады. Ежелгі түркілер, негізінен, күн күнтізбесін пайдаланған. Кейін ол қазақ, өзбек, түрікмен, татар, әзербайжан, т.б. халықтардың күнтізбелеріне негіз болды. Қазақтар мүшел есебі мен тоғыс есебін де қолданған. Қазақстанда 1918 жылдан бері Григорий күнтізбесі қолданылып келеді. <ref name=”source1”> “Балалар Энциклопедиясы”, V-том </ref>
* Алғашқы ай К-сі ежелгі Вавилонда шықты. Онда әр-бір 8 жылдың 5-інің ұзақт. 354 күннен, ал қалған 3-інікі 384 күннен есептелді. Сонда жылдың орташа ұзақт. (354*5+384*3):8- -365,25 күн-ге тең болады. Ұзақт. 354 күн-дік жылдар 29 күндік 6 ай мен 30 күндік 6 айдан — барлығы 12 айдан, 384 күндік жылдар 29 күндік 6 ай мен 30 күндік 7 айдан — барлығы 13 айдан тұрады. 29 және 30 күндік ай-лар кезек алмасып отырады. Апта есебі де бұдан 4000-5000 ж. бұрын осы ежелгі Вавилонда шыққан, содан біртіндеп басқа елдерге тараған. Араб күнтізбесі Ай қозғалысына негізделген. Ерте кезде әрбір 24 жылдын 15-і 12 айдан, 9-ы 13 айдан есептелген. 13-ай "нәси" деп аталған. 631 ж. мұсылман дінінің негізін қалаушы Мұхаммед пайғамбар (571 — 632) нәсиді есептен мүлдем шығартып тастаған. Содан бері араб жылы 12 айдан құралады. Әрбір 30 жылда 11 жыл 355 күннен, 19 жыл 354 күннен саналады. Сонда араб жылының орташа ұзақт. (354*19+355*11):30=354,37 күнге тең болады. Нақты жылдан 11 күні кем болғандықтан, араб жылының басы жылжып отырады. Мыс., 1 мұхаррам 1971 ж. 27 ақпанға, 1972 ж. 16 ақпанға дәл келді. Сондықтан бізше 33 жыл арабша 34 жылға жуық. Бізге 622 ж. арабша 1-жыл, Мұхаммедтің Меккеден Мединеге көшіп барған жылы. Жылдардың бұл жүйесі а й һ и ж р а с ы деп аталады. Араб К-сі араб елдерінде. Азия мен Африканың мұсылман дінін тұтатын көптеген елдерінде ресми қолданылады. Еврейлер ертеде В а в и л о н К-сін қолданған, кейін б.з.б. 4 ғ-да жылдарды Күн қозғалысы, айларды Ай қозғалысы бойынша есептейтін аралас К-ге көшкен. Еврей жылында 353, 354, 355 күн (жай жылдар, 12 ай) немесе 383, 384, 385 күн (кібісе жылдар, 13 ай) болады. Бұлар жөнінде арнайы ережелер бар. Израиль еврейлерінде минут, секунд ұғымдары жоқ, олардың орнына хелек пен рэг қолданылады. Сағат — 1080 хелек, хелек — 76 рэг. Еврейше жылдар есебі б.з.б. 3761 жылдан басталады. Діншілдердің долбарынша сол жылы "дүние жаралған Бұл К. Израиль мемлекетін-де қолданылады. Аралас К-нің бір түрі Ежелгі Қытайда қолданылған. Онда әрбір 19 жылдың 12-сі 12 айдан. 7-і 13 айдан есептелген. Қытайда 60 жылдық мүшел мен цзеци (жарты ай) есебі де болған. Жылдар есебінің жү-йесі заман деп, заманның басталған уақыты оның дә-уірі деп аталады. Әр К-нің дәуірі әр түрлі. Ежелгі славяндар табиғи К. қолданған. Русь 998 ж. Юлий К-сіне көшкен, бірақ жылдар "дүние жаралғаннан" са-налған. Онда бұрынғы сухий, березозол, травень, т.с.с. айлардың орнына наурыз, сәуір, мамыр, т.с.с. рим айлары алынған. Жыл қыркүйектен басталған. Петр I патшаның жарлығымен Ресейде "дүние жаралғаннан" делінген 7209 ж. "Ғайса туғаннан" делінетін 1700 болып қабылданды, жыл қаңтардан басталатын болды, Бұл К. 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін қолданылып келді. Ежелгі түркілер негізінен күн К-сін пайла-ланған. Кейін ол қазақ, өзбек, түрікмен, татар, әзербайжан, т.б. халықтардың К-леріне негіз болған. Жылдың ұзақт. 30 күндік 12 айға бөлінген, айлардың ұзақтығы-нан тыс калған 5 — 6 күн қосылып, жылдың ұзақт. 365,25 күн тәулігіне тең болып алынған, жыл басы — 1 наурыз (яғни 1 амал — 22 наурыз) болған. Қазақтар мүшел есебі мен тоғыс есебін де қолданған. Қазақстанда 1918 жылдан бері Григорий К-сі қолданылып келеді. К. кітапшаларының бізге жеткен ең көнесі — 354 ж. Римде қолмен жазылған қарыз кітабы. 1448 ж. неміс өнертапқышы И.Гутенберг тұңғыш рет күнтізбе кестесін басып шығарды. Неміс аст-рономы И.Мюллер (латын-ша аты Региомонтан) К. кі-табын журнал түрінде бас-тырып шығарды (1474). 1491 ж. Краковта (Полыпа) көне славян әріптерімен шіркеулік К. — "Часослов" басы-лып шықты. Ресейде К. кі-тапшалары 1708 жылдан шыға бастады. К. шығаруда И.Д. Сытин (1851 - 1934) көп еңбек сіңірді, 1877 - 1922 ж. ол орыс тілінде сан алуан К. кітаптарын бастырып шығарды.
Қазақ халқы орта ғасырларда тақтайшаға, жез қаңылтырға жазылған, тоқыма бұйымдарға кестеленген, т.б. К қарапайым К-лерді, [[Омар һайям]] (қ. Дарихи Жәлели күн-тізбесі) мен М.Т. Ұлықбек К-лерінің көшірмелерін қол- с данған, ал 18 — 19 ғ-ларда ғ-ларда түрік ғалымы М.Дәурендәуидің "Рузнамасын" пайда-ланған. 1870 - 75 ж. татар тілінде "Гәреліктер", 1877 жылдан бастап Қайым Насыридың "К." Кітапшалары (Қазанда басылған) таралған. 1889 жылдан бастаи Санкт-Петербургте шағатай тілінде Ш. Тадивидің "Мұсылман күнтізбесі шығып тұрған.
1897 ж. Орынборда жекелеген әріптері қазақ дыбыста-рына ыңғайланып реформа-ланған орыс әліпбиімен, қазақ тілінде, қазақтарға арналған "Календарь для кирги-зов на 1897 год. 1897 жылға қазақ үшін шығарған кален-дарь" атты 91 беттік кітап ба-сылды. Қазақ тіліндегі тұң-ғыш К. кітабы сол болатын, одан кейін алғаш рет араб әрпімен (төте жазумен) жа-рық көрген қазақша К. — 1922 ж. Орынборда басылып шыққан "1923 жылдың қазақ календары". 1929 — 31 ж Б.Майлин мен І.Жансүгіров 'Шаруа календарын" шығаРЫП тұрды. [[Қазақ тілі]]нде жыртпа К. тұңғаш рет 1960 ж. шықты.
==Пайдаланылған әдебиет</span>==
<references/>
{{stub}}
{{wikify}}
[[Санат:Уақыт өлшеу]]
|
