Иммануил Кант: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш 90.143.139.192 (т) өңдемелерінен Erboldilyara соңғы нұсқасына қайтарды |
ш clean up, replaced: Алмания → Германия using AWB |
||
1-жол:
'''Иммануел Кант''', {{lang-de|Immanuel Kant}}, {{IPA2|I:manuəl kant}} ([[1724]] жылғы [[сәуірдің 22]]-сі – [[1804]] жылғы [[ақпанның 12]]-сі) — [[18 ғасыр]]да [[Пруссия патшалығы]]ның [[Кенигсберг]] қаласында тұрған [[
▲'''Иммануел Кант''', {{lang-de|Immanuel Kant}}, {{IPA2|I:manuəl kant}} ([[1724]] жылғы [[сәуірдің 22]]-сі – [[1804]] жылғы [[ақпанның 12]]-сі) — [[18 ғасыр]]да [[Пруссия патшалығы]]ның [[Кенигсберг]] қаласында тұрған [[Алмания|неміс]] [[пәлсапашы]]сы. Ол қазіргі заман [[Еуропа]]сының және [[Ағарту дәуірі]]нің ең ықпалды ойшылдарының бірі болып саналады. Жалпы қалыптасқан пікір бойынша, ол пәлсападағы [[Аристотель]]ден кейінгі ең маңызды тұлға болып табылады.
[[Сурет:Immanuel Kant (painted portrait).jpg|thumb|alt=A.|Иммануил Кант]]
Line 8 ⟶ 7:
Жас шағында Кант тиянақты, бірақ ерекше жетістік көрсете қоймаған студент болатын. Ол шынайы діни сенім, кішіпейілдік және [[Киелі кітап]]ты көп зерттеуге баса назар аударатын [[Пиетизм|пиетистік]] көзқарастарды ұстанатын отбасында туып-өсті. Соның арқасында Кант қатаң тәрбие алды, оның алған білімінде математика мен ғылымға қарағанда [[латын тілі]] мен діни тәрбие басым болды.. Бар өмірі Кенигсбергте өткен, сонда университетін бітірді ([[1745]]), университеттің 1755 – 70 жылдары доценті, ал 1790 – 96 жылдары профессоры болды.<ref>Өмірбаяндық мәліметтер мына дереккөзден алынды: Kuehn, Manfred. ''Kant: A Biography.'' Cambridge University Press, 2001. ISBN 0-521-49704-3 which is now the standard biography of Kant in English.</ref>
Қарапайым отбасының түлегі, әкесі теріден ер-тұрман, жүген, шідер жасайтын шаруа болған. Канттың гимназияға, кейін Кенигсберг университетіне түсіп, білім алуына Шульц деген пастор қол ұшын берген. Университетте Кант философия мен қатар жаратылыстану ғылымдарын (математиканы, физиканы, астрономияны, географияны және меднцинаны) тиянақты оқып, меңгереді. Белгілі грузин, кеңес философы М.К. Мамардашвилидің жазғанындай, біз үшін Канттың ілімімен, еңбектерімен бірге оның өзі, оның өмірі - сабақ аларлық. Бір қызық жәйт - Канттың өмірінде, дейді Мамардашвили, назар аударарлық ешқандай оқиғалар болмаған деуге болады. Өмір бойы бір қалада – Кенигсбергте тұрған. Шығыс Пруссия жерінен ешқайда шықпаған. Басқа жерлерден оны көруге, онымен сөйлесуге атақты адамдар оған келіп тұрған (Фихте, Карамзин т.б.), ал өзі ешқайда, ешкімге бармаған. Сөйткен адам, оқымысты кейін университетте өне бойы географиядан сабақ беріп, «Физикалық география» деген үш томдық еңбек жазған. Еш жерде болмаған адам калайша мұхиттар, теңіздер, кұрлықтар, таулар, жан - жануарлар жөнінде, әр түрлі халықтар, елдер, олардың салт-дәстүрлері, әдет - ғұрыптары, мәдениеті жөнінде мамандар күмән келтірмейтіндей мағлұматтар береді?! Ғажап емес пе? Канттың не нәрсені болса да көзімен көргендей, сол жерге, сол елге, өзі арнай барғандай көз алдына келтіре алатын, сол жерді, сол елді, сол нәрсені сонда тұрған адамдардай суреттей алатын ойлау қабілеті болған. Кант ойлау, киял қабілеті жөнінде кеп жазды, терең пікірлер айтты. Тектен тек емес екен. Канттың априорлық (латынша аргіогі-бұрынғыдан) ұғымдар, априорлық түсінік жөніндегі ілімі бар: адам санасында тәжірибеден тыс пайда болатын түсінік.
Line 25 ⟶ 23:
1770 жылдан бастап Канттың шығармашылық өмірінің екінші -«сыни» кезеңі басталады. Кант философиясын әдебиетте сыни философия деп атайды. Әңгіме неміс ойшылының өзіне дейінгі болмаса өз заманындағы философтарды, философиялық көзқарасты сынауы жөнінде емес: Кант теориялық және практикалык зердені, таным теориясын, адам санасында орын алып келе жатқан түсініктерді, бәрін де танып білуге болады деген оптимистік көзқарасты талдап, сын елегінен өткізеді. Осы екінші кезеңде Кант өзінің философиялық жүйесін құраған атақты сыни кітаптарын жазады: «Таза зердеге сын» (1781), «Практикалық зердеге сын» (1788) және «Пікір кабілеттеріне сын» (1790).
Кант ғылымда ғана емес, философия саласында да іргелі жаңалықтар ашты, өзі айтқандай, «коперниктік төңкеріс» жасады. Бұлай деп мәлімдеуге оның толық құқы болды.<ref name="Кант философиясы">{{cite web | url=http://www.uniface.kz/index.php?post=article§ion=3&id=8 | title=Кант философиясы}}</ref>
== Канттың философиядағы таным мәселесі ==
Line 46 ⟶ 44:
Бұрынғы кеңес кеністігінде соңғы кезге дейін Кантты дұрыс түсініп, орынды бағалау деген болған жоқ. Кеңес философтары, маркстік-лениндік философияның өкілдері Канттың алдында үлкен қарыздар. Ол жөнінде сөз бола қалса, еститініміз бір сарын еді: Кант - агностик, Кант - субъективтік идеалист, Кант - дуалист т.т.; Кант танымның өрісін тарылтып жіберді; тұтас дүниені танылатын затқа және танылмайтын затқа бөліп тастады; мән мен құбылыстың арасына өтпестей шек қойды; Кант білімнің, ұғымнын субъект пен объектің әр алуан қарым-қатынасынан, тәжірибеден туғанын көре тұра, априоризмге бой ұрды, яғни, тәжірибеден тыс, тәжірибеден бұрын пайда болатын білім бар деген пікірге келді; материализм мен идеализмнің арасында ауытқып, дәйексіздік танытқанмен, Кант негізінде субъективтік идеализмді жақтайды деген сияқты алып-қашпа пікірлер келтірілетін еді.
Кант ілімінде дүниенің, өмірдің қайшылықты сипаты терең ашылған. Осының салдарынан таным да қайшылыққа, антиномияларға кездесіп отырады. Мысалы, дүние шекті ме, әлде шексіз бе? Бұл сұраққа бір мағынада - шекті не шексіз деп - жауап бере алмайсың; шекті де, шексіз де деп жауап беруге тура келеді. Адам қашан да дүниенің шегіне жете алмайды. Сонымен қатар дүние шегі бар, шекарасы бар заттардан тұрады. Басқаша айтқанда, дүниенің шексіздігі шекті заттардың болуымен байланысты. Бірінсіз бірі болмайды, қарама-қарсылықтар (шектілік және шексіздік) бірін бірі керек етіп тұрады.<ref
== Шығармашылығы ==
| |||