Кодекс Куманикус: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Automated import of articles |
Rasul kz91 (талқылау | үлесі) Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
'''Кодекс Куманикус''' («''Codex Cumanіcus''»), «Қ ы п ш а қ т і л і н і ң с ө з д і г і» – қыпшақ тілінде жазылған діни мәтіндер мен сөздіктерден тұратын кітап (латын әліпбиінде қалыптасқан қысқаша атауы – СС), 82 парақтан (164 бет) құралған қолжазба.
==Пайда болуы==
[[Сурет:Codex Cumanicus 58.jpg|thumb| alt=A.| ''Попугай суреті бар Кодекс Куманикус''.]]Бірінші бетінде «1303» деген жазу бар. Еңбектің авторы мен жазылған жері белгісіз. Түркітану ғылымындағы жаңа деректер бойынша, бұл еңбек түпнұсқасы 1294 жылы жазылған да, оның бірінші көшірмесі 1303 жылы жасалған, ол 1330 жылы толығымен көшіріліп біткен (Л.Лигети). «Кодекс Куманикус» [[Дешті қыпшақ]]та немесе Қырымда (Солхат қаласында)жинастырылып, бір ізге түсірілген. Осы өңірді қоныстанған қыпшақтарды [[Батыс Еуропа]] жұртшылығы кумандар деп атаған. 1303 жылы«Кодекс Куманикус» түпнұсқадан [[Алтын Орда]] мемлекетінің астанасы Сарай қаласының жанындағы Джан әулиенің ғибадатханасында көшірілген. «Кодекс Куманикус» готикалық көне қарпімен жазылған. Екі бөлімнен тұрады. '''Бірінші бөлімі''' (1–10 б.) – үш бағана етіп жазылған латыншапарсыша-куманша сөздік. Қалған жартысындағы сөздер лексикикалық мағыналарына қарай топтастырылған. Мысалы, адамның дене мүшелерінің аттары, егіншілікке байланысты сөздер, т.б. '''Екінші бөлімі''' (111–164 б.) – діни уағыздар. Осы бөлімдегі мәтіндер мен жұмбақтарды көрнекті неміс түркітанушысы А. фон Габен «кумандар әдебиетінің үлгісі» деп таниды. Көптеген қыпшақ сөздері көне неміс тіліне, кейде латын тіліне де аударылып берілген. Жеке сөйлемдер мен сөз тізбектері, жеке сөз тізімдері мен аудармасыз берілген жұмбақтар, қыпшақ тілінің латынша жазылған қысқаша грамматикалық очеркі де бар. Ол кезде (13–14 ғ-лар) Дунай өзенінен Жоңғар қақпасына дейінгі елдің бәрі де қыпшақ тілін түсінген. Батыс Еуропаның Шығысқа жорыққа шыққан адамдары Алдыңғы Азия, Таяу Азия, Кіші Азия, Орта Азия және Орта Азия елдерін аралау үшін куман (қыпшақ) тілін халықаралық тіл ретінде пайдалануға болады деп ұққан. Сол кездегі еуропалықтар үшін латын тілі қандай рөл атқарса, бірсыпыра Азия халықтары үшін куман (қыпшақ) тілі де сондай қызмет атқарған. «Кодекс Куманикус» Венециядағы Марк әулие шіркеуінің кітапханасында сақтаулы.
==Аударылымдары==
Осы уақытқа дейін «Кодекс Куманикустің» қыпшақ тіліндегі бөлімі үш тілге аударылып, төрт рет басылып шықты: [[1828]] жылы француз тіліне (Г.Ю.Клапрот, Париж, 1-бөл.), [[1880]] жылы латын тіліне (А.Кун, Будапешт, 1–2-бөл.), [[1884]] жылы неміс тіліне (В.В.Радлов, [[Санкт-Петербург]], Кун баспасының негізінде), [[1936]] жылы түпнұсқа (факсимилие) түрінде бір рет жарық көрді (Гренберг, Копенгаген, түпнұсқа), [[1942]] жылы (Гренберг, Копенгаген, куманша-немісше сөздік). Қолжазба қазіргі Тіл білімі институтында бірінші рет орыс тіліне аударылып, түгелдей баспаға (1972) дайындалды, ал парсыша бөлімі [[1972]] жылы [[Иран]]да басылып шықты.
==Ерекшелігі==
Қазіргі түркі халықтарының, олардың ішінде қыпшақ тобына жататын халықтардың қоғамдық, этнографиялық, саяси-әлеуметтік, әдеби-мәдениеттік, тілдік тарихын зерттеуге «Кодекс Куманикус» материалдарының тигізер пайдасы мол. Тіл ерекшелігі жағына ол қазіргі түркі тілдерінің, солардың ішінде қазақ тілінің орта ғасырдағы табиғи қалпын көрсетеді. «Кодекс Куманикустен» қазіргі қазақ тілінің өзіндік ерекшелігі болып табылатын кейбір грамматикалық құбылыстар байқалады. Мысалы, ондағы сөздерде ''«ш»'' – аш (ач емес), ''«с»'' – тас (таш емес), ''«ж»'' – жол (йол емес), ''«т»'' – тізе (дізе емес), ''«к»'' – кел (гел емес), ''«у»'' дыбыстары – тау (тағ емес) айтылады. Көне түркі тіліндегі қатаң дыбыстардың орнына қыпшақ тілінде ұяң дыбыстар: кішік (кічік емес), еріндік дыбыстардың орнына езулік дыбыстар жұмсалады: келгіл (келгүл емес), т.б.
<ref>[[Қазақстан Республикасының Ғылым Энциклопедиясы]]</ref>
== Пайдаланған әдебиет==
<references/>
{{stub}}
{{wikify}}
[[Санат: Ғылым]]
| |||