|
'''Торғайтәрқздқлер''' (Passerіformes) – құстар отряды. [[Қазба]] қалдықтары жоғ. миоценнен белгілі. [[Антарктида]] мен кейбір мұхит аралдарынан басқа Жер шарының басқа бөліктерінде кең тараған. [[Құрлықтарда]] кездесетін 5 мыңнан астам түрі белгілі, құстардың барлық түрлерінің бестен үш бөлігін құрайды, 4 мыңдайы сайрағыш құстарға жатады. 84 түрі мен 66 түртармағы қорғауға алынып, [[Халықар]]. табиғат қорғау одағының “Қызыл“[[Қызыл кітабына”кітабына]]” енгізілген. Торғайтәрқздқлердің ең кішісінің ұз. 6 см, салм. 6 г-дай, ал ең ірі түрінің дене ұз. 67 см, салм. 1100 – 1500 г-ға жетеді. Аяқтарында 4 саусақ болады, 3-еуі алға қарай, ал ең ірі саусағы артқа қарай орналасқан. Торғайтәрқздқлердің арқа омыртқаларының саны басқа құстармен салыстырғанда аз. [[Шалғы]] қауырсындарының саны – 9 – 10, ал құйрық қауырсындары – 12. Негізінен бұталардың арасы мен ормандарды мекендейді. Жерде жүретін түрлері де бар. Ал суда тіршілік ететіндері жоқтың қасы, тек сушылқара ғана қорегін су ішінде жүріп ұстайды. Торғайтәрқздқлердің көпшілік түрі моногамды, жылына 2 рет ұрпақ береді, ұяларында 4 – 8 жұмыртқа болады, жұмыртқаларын мекиені де, қоразы да кезектесіп басады. Қоңыржай белдеулердегілері – жыл құстары, тропиктік аймақтардағылары – отырықшы құстар. Жейтін қорегіне қарай өсімдік қоректілер және жануар қоректілер болып бөлінеді. Торғайтәрқздқлер зиянды жәндіктерді жеп а. ш. мен орман ш-на орасан зор пайда келтіреді.
Т.Торғайтәрқздқлер 4 отряд тармағына бөлінеді: мүйізтұмсықтылар, тиранналар, қарапайым торғайлар және сайрағыш құстар. Мүйізтұмсықтылардың (Eurylaіmі) [[Африка]] мен [[Азияның]] тропикті аймақтары мен шығыста Филлипинге дейінгі жерлерде кездесетін 8 туысы, 14 түрі бар. Дене тұрқы 13 – 28 см. Қауырсындары жасыл, көк, кейде қызыл не қара түсті болып келеді. Тиранналардың (Tyrannіdae) Америкада (тек қиыр солт-нде ғана кездеспейді) және Галапагос, Фолкленд (Мальвин) аралдарында кездесетін 119 туысы, 365 түрі белгілі. Дене тұрқы 8 – 40 см, қауырсындарының түсі сұр, қоңыр және жасылдау болады. Қарапайым торғайлар (Menurae) [[Австралияда]] таралған. Бұлардың көмекейінде 2 – 3 жұп дыбыстық бұлшық еттері жақсы дамыған.
Т-діңТорғайтәрқздқлердің [[Қазақстанда]] 23 тұқымдасы, 32 туысы, 220 түрі бар. 3 түрі: көкқұс, Қле жорға торғайы, үлкен құралай Қазақстанның “[[Қызыл кітабына]]” енгізілген; қ. Сайрағыш құстар.
Әдеб.: Ковшарь А.Ф., Мир птиц Казахстана, А.-А., 1988; Красная книга Казахстана, 3 изд., А., 1996.
|
