Мұхит: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

[[Жер]] шарында төрт мұхит бар: [[Тынық мұхит|Тынық]], [[Атлант мұхиты|Атлант]], [[Үнді мұхиты|Үнді]] және [[Солтүстік мұзды мұхиты|Солтүстік мұзды]]. Кейбір ғалымдар [[Антарктида]] маңы суларын бесінші Оңтүстік мұхиты деп жеке бөледі.

Жер ғарыштан көгілдір мұхиттар планетасы сияқты болып көрінеді- — оның бетінің 70% астамын су басып жатыр. Судың шамамен 97% мұхиттарда жиналған, ол Жер ауданының 360 миллион шаршы км жауып жатыр. Кейбір жерлерде мұхиттың тереңдігі 10 км асады. <ref>Сұрақ және Жауап энциклопедия </ref> Мұхит құрлықтар мен аралдарды қоршап жатқан Жердің тұтас [[су]] қабаты. Аумағы 361,26 млн. км2км², көлемі 1340,74 млн. км3км³, орташа тереңдігі 3711 м, ең терең жері 11022 м (Тынық мұхиттағы [[Мариана шұңғымасы]]). [[Дүниежүзілік мұхиттың белдемділігі|Дүниежүзілік мұхит]] құрлықтар арқылы 4 бөлікке бөлінеді: Тынық (50%), Атлант (25%), Үнді (21%) және Солтүстік Мұзды Мұхит (4%). Мұхит [[Солтүстік жарты шардыңшар]]дың 61%-ын, [[Оңтүстік жарты шардыңшар]]дың 81%-ына жуығын алып жатыр. Мұхиттық жарты шардағы судың мөлшері 91%-ды және құрлықтық жарты шардағы мөлшері 53%-ды құрайды. [[ГидрологияГидрологиялық режім]] режиміндеінде Дүниежүзілік Мұхит жеке мұхиттарға, теңіздерге[[теңіз]]дерге, шығанақтарға[[шығанақ]]тарға, қойнаулар[[қойнау]]лар мен бұғаздарға[[бұғаз]]дарға ажыратылады; сыртқы шекарасы құрлықтың жағалық сызықтарымен айқын кескінделіп, ішкі [[шекара]]сы теңіздермен және оның бөліктерімен бөлінеді. Кейбір зерттеушілер Дүниежүзілік Мұхитты Бес Мұхитқа бөледі. Оның шекарасы [[Субтропиктік белдеу|субтропиктік]] және [[Субантарктикалық белдеу|субантарктикалық]] конвергенция сызығы бойымен немесе Ортамұхиттық [[жота]]лардың ендік бөлігі бойынша өтеді.Дүние жүзілік су қоры,1360 млн.км3км³. Мұхиттар 1322000000 км3км³, мұз жамылғысы мен мұздықтар 29200000км329200000 км³, еспе су 8673000 км3км³, өзен мен көл суы 23250 км3км³, су булары 13000 км3км³.

Мұхиттардың негізгі гидрологиялық сипаттамасына [[температура]], [[тұз]]дылық және [[ағыс]]тың жылдамдығы жатады. Мұхит өте көп мөлшерде [[күн]] жылуы мен [[Ылғалдылық|ылғал]]ды жинақтаушы орасан зор [[аккумулятор]]. Мұхит бетінің 1 см қалыңдықтағы суына күн энергиясының 94% жұтылады. Осының нәтижесінде [[Же]]рЖер бетіндегі температурасының шұғыл ауытқуы бәсеңдейді және шалғай жатқан аудандар ылғалданып, тіршіліктің дамуына қолайлы жағдай туады.

Мұхиттың беткі суының жылдық орташа температурасы 17,5°С. Ашық Мұхитта температураның жоғарғы көрсеткіші [[экватор]] бойында (28°С), ең жоғарғы температура (34°С) тамыз айында [[Парсы шығанағы]]нда тіркелген. Құрлықтың әсерінен су температурасы [[солтүстік]] жарты шарда оңтүстік жарты шарға қарағанда жоғары болады, ал экватордан полюстерге қарай біртіндеп –1,5–1,9°С-қа төмендейді. 30° с. е. бойында қыста 17 – 18°С, жазда 25°С; 60° ендікте қыста 0°С-тан төмен, жазда 10°С, полюс маңындағы температура 1,9°С. Мұхиттүбіндегі су температурасы 1,4 – 1,8°С, полюстік аймақтарда 0°С-тан төмен болады, ең суық температура –2°С ([[полюс]]те [[мұз]] астында).

Судың [[химия]]лық сапасы, [[физика]]лық, химиялық қасиеті жағынан бірдей болғанымен оның [[гидрология]]лық, [[геохимия]]лық режимі әр түрлі. Мұхит суы концентрациясы 35 г/л болатын тұз ерітіндісінен тұрады, сондықтан орташа тұздылығы S – 35,00ү00‰, максимальды тұзд. 39 –тұздылығы 42ү39–42‰ (тропиктік теңіздерде). [[Тұз]] [[масса]]сының құрамы құрлықтан келетін [[жауын-шашынменшашын]]мен, [[атмосфера]]мен алмасу процесі және түпкі шөгінділермен, теңіз организмдерінің өмір сүру қабілетімен реттеліп отырады. Мұхитта барлығы 510225·10²² г еріген тұз бар<ref>{{cite web|url=https://www.booksite.ru/fulltext/1/001/008/083/906.htm|title=Океан (Мировой океан)|author=М. И. Лазарев|accessdate=2020-01-12}}</ref>. Оның құрамында [[Натрий|Na⁺]], Mg2[[Магний|Mg²⁺]], [[Калий|K⁺]], Ca2[[Кальций|Ca²⁺]], [[Хлоридтер|Cl^-,]] иондары кездеседі. Мұхит суында атмосферадан келетін және су қабатында пайда болатын түрлі [[газ]]дардың (О2[[Оттегі|О₂]], СО2[[Көмірқышқыл газ|СО₂]] т.б.) ерітінділері де болады.

Мұхит суларында [[Менделеевтің Периодтық Заңы|Д.Менделеев]] кестесінің 70-тен астам [[элемент]]і еріген күйінде кездеседі; судың 1 км3км³-інде 36 млн. түрлі заттар бар. Мұхит қойнауында әр түрлі қатты, [[сұйық]], [[газ]] тәрізді минералды [[шикізат]] қорлары, [[мұнай]] мен [[газ]], сирек [[метал]]дар, [[қалайы]], [[алтын]], [[алмас]] шашылымдары, [[темір]]-[[марганец]]ті конкрециялар мен қабықшалар, [[Сульфидтер|сульфид]], фосфорит және құрылыс материалдары алабы тараған. Мұнай мен газдың қоры 300 – 350 млрд.(қойнау қайраңында 184 млрд. ) деп болжанады. [[АҚШ]] жағалауы мен [[Мексика]] шығанағында, Солтүстік Парсы шығанағы және оңтүстік-Шығыс [[Азия]], [[Баренц]], [[Беринг теңізі|Беринг]] теңіздерінің қайраңдары дүние жүзінің аса ірі мұнайлы-газды аудандары саналады. Мұхит мұнайын 40 шақты ел өндіріп, 40-тай ел барлау жұмыстарымен айналысуда. Теңіздегі элементтер ([[алтын]], [[платина]], [[алмас]], [[касситерит]], [[циркон]], [[монацит]], [[титан]], [[ильменит]], [[рутил]], т.б.) жағалық қайраңда шөгінділердің толқындармен қарқынды шайылуынан қалыптасады. [[Индонезия]], [[Таиланд]], [[Малайзия]] [[жағалау]]ларында қалайы, [[Аляска]] және солтүстік [[Америка]]ның Тынықмұхиттық жағалауында алтын, оңтүстік-Батыс [[Африка]] ([[Намибия]]) жағалауында құрамында алмас бар шөгінділер, сирек металды шашылымдар [[Австралия]], [[Үндістан]], [[Бразилия]] жағалауында кездеседі. Дүние жүзінің көптеген елдерінің жағалауларында [[құрылыс]] [[материал]]дары – [[құм]], [[қиыршықтас]], [[маржан]]ды [[әктас]], [[моллюскалар]], [[бақалшақ]]тар өндіріледі.

Теңіз кеңістігін және Дүниежүзілік Мұхитты пайдалану құқығын реттеу, оның байлықтарын пайдалану [[халықаралық]] [[құқық]] нормасының күрделі жүйесімен және жеке мемлекеттердің заңдарымен анықталады. Оны реттеу үшін 1958 жылы халықаралық [[теңіз]]діктеңіздік құқық [[кодификация]]сы өткізіліп, [[Женева]] конвенциясы қабылданды. Ол бойынша ашық [[теңіз]] суы барлық [[мемлекет]]терге ортақ және ешбір мемлекет [[Мұхит]] бөліктерін өз биліктеріне бағындыруға құқығы жоқ; ашық теңізде әрбір мемлекеттің кеме қатынасына, [[балық]] аулауға еркі бар. [[Ядролық қару|Ядролық қару-жарақты]] сынау, Дүниежүзілік Мұхиттың ластануын болдырмау туралы, аумақтық теңізге және континенттік қайраңға шек қою, т.б. мәселелерге тыйым салатын көптеген халықаралық келісімдер бар. Теңіз құқығы бойынша 1982 жылы қабылданған “Теңіздер хартиясы” аталатын БҰҰ Конвенциясы жағалаудан бастап, 200 теңіз милін құрайтын [[экономика]]лық аймақты белгіледі, жағалаулық мемлекеттер де соның шегінде [[биология]]лық және [[минерал]]дық [[шикізат]] қорларын пайдалануға құқылы. Аумақтық теңіз жағалауындағы мемлекеттер ғылыми зерттеу мәселелерін өз қалаулары бойынша шешеді. Шетелдік [[кеме]]лер континенттік қайраңда және түбінде зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін жағалаудағы мемлекеттердің келісімін алуы керек. Дүниежүзілік Мұхит байлықтарын игеру маңызды ғаламдық мәселенің бірі саналады. Бұл оның [[планета]]дағы [[температура]]ны реттейтін, оттекті бөліп шығаратын қасиетіне байланысты. Мұхитты игеру минералдық, биологиялық, [[энергетика]]лық, [[көлік]]тік, [[рекреакция]]лық, [[экология]]лық, [[ғылым]]и-танымдық бағыттарда жүзеге асырылады. ҰТР-ның табыстары Мұхиттағы [[мұнай]] мен газды, темір-марганец конкрецияларын өндіруді одан әрі арттыру, теңіз суынан сутегі изотопын – дейтерийді шығару, теңіз сулары энергиясын электр [[энергия]]сына айналдыратын алып электр ст-ларын салу, теңіз суын тұщыту, оның түбімен кабельді желілер төсеу үшін болашаққа кең жол ашады. Көптеген елдерде ([[Франция]], [[Норвегия]], [[Ресей]]) Мұхит суының тасқынын пайдаланатын электр станциялары жұмыс істейді. Мұхит жолдарына бүкіл дүние жүзінде сумен тасымалданатын жүктің 80%-ы келеді.

'''Мұхит геохимиясы''' – [[геохимия]]ның мұхит суындағы және шөгінділеріндегі химиялық элементтердің [[концентрация]]сы мен шашырау заңдылықтарын, мұхит суларының [[тұз]] [[масса]]сы құрамының қалыптасуын, мұхиттың химиялық эволюциясын зерттейтін саласы. Негізгі мақсаты мұхит суы құрамындағы [[элемент]]терді зерттеу. Мұхит суы құрамы [[литосфера]], [[биосфера]] және [[гидросфера]] арасындағы элемент алмасу мен ұзақ айналымның бір бөлігі болып қарастырылады. Мұхиттың тұздылығы кембрий дәуірінен бастап қазірге дейін өзгермеген. Бір [[литр]]інде 34 – 35 г-дай тұз болады. Қалыңд. ондаған немесе жүздеген метр мұхит суының жоғарғы қабатының тұздылығы біртекті, төменгі қабатында тұздылығы түрліше. Мұхит суының тұздылығы қосылған [[өзен]]нен, жалғасқан [[теңіз]] суларынан әкелінген шөгінділерден, еріген [[мұздық]]тар мен [[мұзтау]]лардан біраз төмендейді, ал буланудан – өседі. Тұздылық шамасы жылы ағыстар мен 20 – 30ендіктерде жоғары, салқын ағыстар мен [[экватор]] аумағында төмен. Мұхит сулары массасындағы элементтердің жинақталуы олардың таралу мөлш. мен қосылыстарының ерігіштігіне байланысты; мұхит суы катиондарының [[ион]]дық потенциалы төмен, ал [[анион]]дарынікі – жоғары келеді. Оңай еритін қосылыстар суды қанықтырады, ал қиын еритіндері мұхит түбіндегі тұнбаларда жиналады. Мұхит сулары массасындағы түпкі шөгінділер, құрамы әр түрлі ерітінділер, органик. заттар, газдар арасында тепе-теңдік орнаған. Мұхит сулары негізгі, түптік, лайлық болып ажыратылады. Түптік суларда [[оттек]] аз, бірақ [[көмір қышқыл газы]], [[метан]], [[күкірт]]ті [[сутек]] мол. [[Кремний]], [[аллюминийалюминий]], [[темір]], т.б. жер қыртысында көп таралған элементтер мұхит суларында өте аз, ал хлор мен бром көп. Жер қыртысына қарағанда мұхит суында бор 260, хлор 670, күкірт 290 есе жоғары. Мұхит суындағы бос күйдегі оттек организм түрлерінің таралуын, тотығу, тотықсыздану реакцияларын реттейді, геохимиялық процестерді түсінуге мүмкіндік береді. Катиондарының қосындысы Cl–, сияқты күшті қышқыл аниондарының қосындысынан артық болуынан “[[сілтілік қор]]” құрылады. Мұхит тереңінде тотықсыздану реакциясы басым болады. Көміртегі (ІV) оксиді және [[сульфат]]тарды ажыратушы бактериялардың қатысуымен органик. заттардағы күкірт қышқылы тұздарының ыдырауынан күкіртсутек (H2S) түзіледі. H2S газы тірі организмдерге зиянды әсер етеді. Мыс., [[Қара теңіз]] суының терең қабаттарындағы H2S мол болғандықтан [[Каспий теңізі]]не қарағанда органикалық дүниесі тапшы. температура төмендеген сайын СО2-ның ерігіштігі артатындықтан, карбонатты шөгінділер жылы суларда жиылады, ал суық суларда олар тұнбайды. Жер қыртысындағы бромның 75%-ы мұхит суларында. P, N, Sі сияқты элементтер геохимиясы үшін организмдердің [[тіршілік]] әрекетінің мәні зор.

Мұхит пен [[теңіз]] суларындағы физикалық процестерді мұхит пен атмосфераның өзара әсерлесу заңдылықтарын қарастырады. Химиялық мұхиттану (мұхит химиясы) Дүниежүзілік мұхит суының химиялық қасиетін, құрамын, физикалық-химиялық процестерін зерттейді. Мұхит геологиясы (теңіз геологиясы) Дүниежүзілік мұхит түбі мен қойнауындағы өтетін геологиялық, геофизикалық, геохимиялық процестерді және сонымен байланысты мұхит пен теңіздегі [[кен байлықтар]]ының пайда болуының заңдылықтарын, мұхит пен теңіздің жағалық белдемінің геологиясы мен геоморфологиясын зерттейді. биологиялық Мұхиттану (мұхит биологиясы) мұхит пен теңіздің жануарлар мен [[өсімдік]]тер дүниесін, онда өтетін биологиялық [[процес]]терді қарастырады.

'''Мұхит ластануы''', Дүниежүзілік мұхиттың ластануы – адамдардың әрекеті нәтижесінде мұхит (теңіз) суларындағы табиғи процестердің бұзылуы. Ластаушы заттардың өте көп мөлшерде жиналуы салдарынан жылдан-жылға мұхиттың өзін-өзі тазарту мүмкіншілігінің төмендеуі – онда [[тіршілік]] ететін [[организм]]дердің құрып кетуіне немесе шектен тыс көбеюіне алып келеді. Мысалы, [[теңіз жұлдызы]]ның (Asteroіdea) тым көбейіп кетуінен Австралия жағалауындағы [[Үлкен Барьертосқауыл рифі]]лі рифтіңнің түбінде “тікенді шеңбер” қалыптасуда.

Қазіргі кездегі ең үлкен проблема -мұхиттың [[мұнай]]мен және [[мұнай өнімдері]]мен ластануы. Мұхиттың мұнаймен ластануының басым бөлігі теңіз транспортының және қала аумақтарынан шайып әкелетін мұнайдың үлесіне тиеді. Мұхитты мекендеушілер үшін, әсіресе, организмнің ішіне еніп кеткен жағдайда токсикалық әсер ететін, мұнайдың ерігіш компоненттері қауіпті. Мұнайдың төгілуінің ең бір ауыр зардабы -су бетінде жұқа мұнай қабатының пайда болуы. Онда газ алмасу бұзылады, жарықтың суға өтуі нашарлайды, [[фотосинтез]] жүрмегендіктен [[фитопланктон]] қырылады. Мұнайдың ауыр компоненттері ([[мазут]]) су табанына шөгеді, бұл [[бентос]]тың өлуіне әкеліп соғады.<ref> М.Ш.Алипов.Экология және тұрақты даму. Алматы 2012 ISBN 978-601-7275-58-7</ref>

Мұхитты зерттеу жəне оны қорғау - адам баласының маңызды міндеті. Мұхитты зерттеуде экспедициялық кемелердің маңызы зор. Олар ғылыми-зерттеу лабораторияларымен жабдықталған (мысалы, француздық [[Жак -Ив Кусто]] "Калипсо" кемесі). Арнаулы аппараттар, батискафтар үлкен тереңдіктерге зерттеу жұмысын жүргізуге мүмкіндік береді. Мұхит зерттеушілерінің қарамағында тереңдікті анықтауға мүмкіндік беретін компьютерлік жəне басқа да күрделі құралдар бар (мəселен, "Алвин" сүңгуір кемесі ғалымдарды 4500м тереңдікке децін апарады.