Өзен: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш clean up, replaced: Есіл (өзен) → Есіл using AWB |
|||
1-жол:
[[Сурет:Ural river.jpg|thumb|Өзен]]
'''Өзен''' — өзінің табиғи арнасымен ағып жататын [[ағынды су]]<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шарушылығы. – [[Алматы]], Мектеп, 2002.</ref> немесе ағып жатқан тұщы судың табиғи жолы.
Өзен басқа бір өзенге, көлге, теңізге, мұхитқа немесе үлкен су қоймасына барып құяды. Өзен жаңбыр суынан, еріген қар мен мұздықтардан, қайнар бұлақтардан немесе арнасынан тасыған көл суларынан нәр алады. Көптеген өзендер қыраттар мен таулардан басталады. Бірақ, төмен қарай ағып келе жатқанда оған өзгеде жылғалар, өзен-бұлақтар мен су көздері қосылады. Елді мекендердің басым бөлігі өзен жағаларында орналасады. Өзендер, сондай-ақ, ауыл шаруашылығына да қолайлы. Өйткені, өзен аңғарлары мен жазықтарының топырағы өте құнарлы болады.
Шөлді аймақтардың диқандары егіндіктерін жақын маңайдағы өзендерден арық тартып суарады. Өзендерде, сондай-ақ, электр қуаты өндіріледі. Өнеркәсіп жаңадан дами бастаған өткен ғасырларда, диірмендер, ұста дүкендері мен зауыттар ағысы қатты өзендердің жағасына орналасатын. Адам су екпінінің қуатын түрлі механизімдерді жұмыс істетуге қолданды. Өзендердің көлемі мен түрі әрқалай. Бірақ олардың бәріне ортақ нәрсе - өзен атаулының бәрі биік жерден басталады. Өзен суының тасуы да табиғи жайт. Өзен тасыған кезде оның арналары эрозияға ұшырап, шөгінділері шайылып, жаңа аңғарлар пайда болады.
== Толығырақ ==
11-жол:
Өзеннің негізгі бөліктері – бастауы (''басталар жері'') және атырауы (''[[көл]]ге, [[теңіз]]ге құяр жері''). Ірі өзендердің жоғарғы, орта және төмен ағысы болады. Тікелей көлдерге, теңіздерге құятын немесе [[құм]]дар мен [[батпақ]]тарға сіңетін өзендер – негізгі және оларға келіп қосылатын өзендер алғашқының салалары деп аталады. Негізгі өзен өзінің салаларымен бірігіп [[өзен жүйесі|өзен ''жүйесін'']] құрайды. Өзен жүйесі мен су жиналатын алаптан ''[[өзен алабы]]'' құралады. Екі өзен алабы ''[[суайырық]]'' арқылы ажыратылады. Өзен негізінен жер бедерінің созыңқы ойыс жерлері – ''[[өзен аңғары]]'' бойымен (неғұрлым төменірек бөлігі – арна, тасқын сулар ғана жететін жері – ''жайылма'') ағады. Өзен
Өзен дегеніміз-арна деп аталатын табиғи ойпаң арқылы ағатын су.
Өзен қар суы, жаңбыр, мұздық және жер асты суларының есебінен толығып отырады. Жергілікті жер бедеріне байланысты тау өзені және жазық-дала өзені болып бөлінеді. Өзен торының жиілігі және ағысының бағыты табиғат жағдайларына байланысты. Экваторлық белдеуде және қоңыржай белдеудің таулы аудандарында суы мол өзен торы жиі орналасқан. Шөлді аймақтарда қар суы мен қатты нөсер әсерінен уақытша өзендер пайда болады. Дүние жүзіндегі ірі өзендер: ''[[Амазонка]], [[Ніл]], [[Миссисипи (өзен)|Миссисипи]], [[Янцзы]]'', т.б. Қазақстан жерінде 85 мыңнан астам өзен мен жылға бар. Оның 8 мыңға жуығының ұзындығы 10 км-ден, 155-і 100 км-ден, 4-нің ([[Ертіс]], [[Сырдария]], [[Жайық]], [[
==Жоғалу қаупі төнген өзендері==
Көптеген өзендер жер бетінен жоғалып кетуге шақ тұр. Суды көп тұтыну, қоршаған ортаны ластау, балықты шамадан тыс көп аулау, өндіріс орындарының көбеюі, суға бөгет қою тәрізді адам іс - әрекеттері мен климаттың өзгеруі тәрізді табиғи себептер жер бетіндегі барлық өзендерге қауіп төндіріп тұр. Халықаралық тылысым табиғат қоры әлемдегі жоғалу қаупі төніп тұрған 10 өзеннің тізімін жариялады.Бұл тізімдегі кей өзендердің қатты зардап шеккені сонша, түбегейлі қайта қалпына келтіру жұмыстарын жүргізбесе, олар мүлдем құрып кетуі мүмкін. Тізімдегі тағы біраз өзендердің жағдайы салыстырмалы түрде жақсы, бірақ шұғыл қамқорлыққа алмаса оларға да үлкен қауіп төнеді.
Қордың мәлімдеуінше, жаһандық жылыну мен өндірістің тоқтаусыз дамуы жақын он жылдықтарда әлемнің ең күретамырлы өзендерінің біразын жойып жібермек. Мұның соңы балық түрлерінің азаюы мен су жетіспеушілігіне әкеп соғады.
Зардапты он өзеннің бесеуі Азия құрлығында. Олар: Янцзы, Меконг (Қытай), Салуин (Тибет), Ганг және Үнді өзендері (Үндістан).
== Қызықты деректер ==
* Үндістан мен Пәкістандағы [[Үнді өзені]] мен [[Сарасвати өзені]] аңғарларын ежелде Мохенжо-Даро, Хараппо деген өркениеттер мекендеген.
* [[Ніл
* [[Евфрат]] пен [[Тигр
* Әлемдегі ең балшықты өзен — Қытайдағы [[Хуанхэ]] өзені. Оның құрамындағы балшықтан бүкіл жер шарын қоршап тұратын, биіктігі 40, қалындығы 6 метрлік дуал тұрғызуға болар еді.
* [[Рио де ла Плата ]]— әлемдегі ең жалпақ өзен. Өзеннің бастауынан сағасына дейін үнемі қызу тіршілік жүріп жатады.
== Тағы қараңыз ==
48-жол:
== Дереккөздер ==
<references/>
[[Санат:Өзендер]]
| |||