Әнуар паша: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш clean up, replaced: Алмания → Германия (2) using AWB
уикилендіру
1-жол:
'''Ысмайыл Әнуар пашa''' (23.11.1881, [[Стамбұл]] – 4.8.1922, қазіргі [[Тәжікстан]]) – [[Түркия]]ның әскери және саяси қайраткері, түркішіл тұлға. 1903 ж. [[Стамбұл]]да Бас штабтың әскери академиясын капитан шенімен бітірген. 1903 – 06 ж. [[Монастыр]]дағы әскери бөлімде артиллериялық батареяны, кейінен батальонды басқарды. Сонда қызметте жүріп «[[Иттихад уә тәраққи]]» партиясының «Отан уә хүрриет» (“Отан және бостандық”) атты құпия ұйымы қызметіне белсене араласты. 1908 ж. 23 шілдеде [[Жас түріктер]] төңкерісіне басшылық етушілердің қатарында болды. 1909–1911 ж. [[Берлин]]де әскери атташе болып қызмет етті. 1911–1912 ж. италия-түрік, 1912–1913 ж. бірінші және екінші [[Балқан]] соғыстарына қатысты. Балқан соғысы кезінде Әнуар паша жауды кейін шегіндіріп, [[Эдирне]] (Адрианополь) қаласын алуда жігерлігімен, батылдығымен көзге түсті. 1914 ж. қаңтарда генерал шенін алып, соғыс министрі және Бас штаб бастығы болып тағайындалды. Осы қызметте жүріп, жас офицерлердің түрікшілдік бағыттағы «Тешкілеті Махсұс» («Ерекше ұйым») атты ұйымын құруға жетекшілік етті. Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдары түрік армиясында Бас қолбасшының орынбасары қызметін атқарды. 1918 ж. маусымда оның бұйрығымен түрік әскерлері [[Кавказ]]ға кіріп, [[Баку]]ді алды. Осы жылы 30 қазанда [[Мудрос]] портында [[Антанта]] мен [[Осман империясы|Осман сұлтандығы]] арасында бейбіт келісімге қол қойылғаннан кейін отставкаға кетті. 1919 ж. мамырда [[Антанта]] әскерлері [[Стамбұл]]ға кіргізілгенде бұрынғы үкімет басшылары [[Талғат паша]] және [[Жамал паша]]мен бірге [[Германия]]ны паналады. Сонда жүріп [[Анадолы]]дағы [[Ататүрік]] бастаған ұлт-азаттық қозғалысқа қолдау көрсетуге күш салды. Осыған байланысты оны сұлтан өкіметі сырттай сотқа тартып, өлім жазасына кесті. 1920 ж. Әнуар паша өз әріптестерімен [[Мәскеу]]ге келіп, Кеңес өкіметі басшылары [[Владимир Ленин]], Лев [[Троцкий]], [[Геннадий Зиновьев]], т. б. қабылдауында болады. Осы жылы 1 қыркүйекте Баку қаласында өз жұмысын бастаған Шығыс халықтарының І конгресіне қатысты. Бұдан кейін [[Түркістан]] өлкесіндегі басмашылар қозғалысы жетекшілерімен байланыс орнатып, 1921 ж. 4 қазанда [[Бұхара]]ға келді. Сол кезден бастап [[Душанбе]] маңындағы басмашылар қозғалысына жетекшілік етті. Әнуар пашаның қол астында 50 мыңға жуық адамнан тұратын қарулы жасақ болды. «Бұхар әмірінің орынбасары», «мұсылман әскерлерінің қолбасшысы» деген лауазымды иемденді. Кеңес өкіметінен Түркістанды тәуелсіз ел ретінде тануды талап етіп 1922 ж. мамырда [[Мәскеу]]ге хат жолдады. Бірақ көп ұзамай кеңес әскерлерімен шайқас кезінде қазаға ұшырады. 1996 ж. Әнуар пашаның сүйегі [[Тәжікстан]]нан [[Түркия]]ға апарылып, қайта жерленді<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, X том</ref>.
{{біріктірілсін|Энвер паша}}
{{copyedit}}
{{Infobox Military Person
|name=Исмаил Енвер
|lived=[[22 қараша]] [[1881]] - [[4 тамыз]] [[1922]]
|placeofbirth=[[Ыстанбұл]]
|placeofdeath=[[Чеген]], [[Тәжікстан]]
|image=[[Сурет:Ismail Enver.jpg|250px|]]
|caption=Ismail Енвер
|nickname=Енвер Паша
|allegiance=[[Османлы империясы]]
|serviceyears=
|rank=[[Генерал]], [[Соғыс министрі]]
|commands=
|unit=[[Үшінші армия (Османлы Империясы)|Үшінші армия]]
|battles=[[Италиян-түрік соғысы]], [[Балқан соғыстары]], [[Сарыкамыш шайқасы]]
|awards=
|relations=
|laterwork=Төңкерісші
}}
'''Енвер Паша''' ([[22 қараша]] [[1881]], [[Ыстанбұл]] - [[4 тамыз]] [[1922]], [[Тәжікстан]]), [[Османлы империясы]]ның соңғы жылдарында түрік әскер және саясат адамы. [[Бірлік және азаттық]] қоғамының негізін қалаушысы және оның жетекшілерінің бірі, [[1913]] жылы [[Babıali Baskını]] деп аталған төңкеріс қоғамының билік басына келтірілді, [[1914]] жылы өз бастамасымен Германиямен әскери одаққа Османлы дәулетінің [[Бірінші Дүниежүзілік соғысы]]на кіруіне себепші болды, соғыс жылдарында «Соғыс министрі және бас қолбасшының өкілі» лауазымында әскери саясатты жүзеге асырды.
Дүниежүзілік соғысының жеңіліспен аяқталуы себебінен [[1918]] жылы шетелге қашқаннан кейін, [[Германия]] және [[Ресей]]де толық сипаты бүгінге дейін белгісіз болып отырған кейбір күрестерге қатысып, [[кеңес]] үкіметінің қолдауынан айырылған соң Азия түріктерін бас көтеруге түрткі салу мақсатымен кеткен [[Түркістан]]да бір шайқас кезінде қаза тапты.
1914 жылы падиша [[Ғабдүлмәжит]]тің немересі ([[шахзада Сүлейман]]ның қызы) [[Нажие Сұлтан]]ға үйленіп Османлы әулетіне күйеу болды. Бұл некеден Түркән Маятепек және Мапейкер Үргіп атты қыздары және Әли Енвер Ақоғлу (1921-1971) атты бір ұлы бар.
 
== ӨміріДереккөздер ==
{{дереккөздер}}
Соғұқчешме әскери рүштиесінде (орта мектебінде) білім алған. [[Әскери училище]]ні [[1899]] жылы жаяу әскер лейтенанты болып бітіргеннен соң, [[1902]] жылы штаб капитаны болып Әскери Академияны бітірді. Селаниктегі үшінші армияның басшысы болып тағайындалды. [[1906]] жылы [[майор]] болды. Бірлік және азаттық қоғамы кадрлері арасында кірді. Падиша [[ІІ-ші. Ғабдүлхамит]]ке Бірлік және азаттық қоғамы туралы баяндамалар ұйымдастырып жібергені деген желеумен үлкен апасының күйеуі болған Селаник Орталық басшысын 1908 жылы тапаншамен атып өлтірді.
[[Екінші конституциялық басқару]]дың жариялануында маңызды роль атқарды. Македония жалпы инспекциялығы және Берлин әскери атташелігі сияқты қызметтер атқарды. [[31 наурыз]] оқиғасында [[Қозғалыс әскері]]не қосылды. [[Ишкодра]] mutasarrıfı және майдан басшысы болып италиян шабуылына табысты қарсы қимыл жүргізген Енвер паша, [[1912]] жылы [[подполковник]] болды.
[[23 қаңтар]] 1913 жылы [[Бірлік және азаттық]] тарапынан ұйымдастырылған Babıali Baskını ұйымына қосылды. [[Садразам Камил паша]] қоғамының қорғаушыларымен бірге лауазымында тапаншамен қоқан-лоққы жасап отставкаға кетуге мәжбүр етті. Осылайша Бірлік және азаттық қоғамының қару күшімен билікті қолға алғанынан кейін, [[Едірне]]нің құтқарылуында маңызды роль атқарды. Бұл табысынан кейін полковник соңынан да [[бригада генералы]] болып көтерілген Енвер паша, Нажие Сұлтанға үйленген соң 1914 жылы 33 жасында [[Саит Һалим паша]] үкіметінде соғыс министрі болды. Әскерде кейбір өзгерістер жасаған Енвер паша, франсыз үлгісінің орнына алман үлгісін енгізді.
Османлының Бірінші Дүниежүзілік соғысында алмандардың жағында соғысуына ең белсенді роль ойнаған кісі еді. Едірненің кері алынбауын қамтамасыз ететін, күтпеген түрде ani және күтпеген шабуылға тәуелді әскери стратегия anlayışıdır. Ресейдің Кавказға шабуылы себебінен [[Сарыкамыш операция]]сын ұйымдастырды. Сарыкамыш майдан қолбасшысы [[Хасан Ізеттин паша]]ның қыс жағдайларында шабуылға шығу туралы бұйрығына қарсы шығуы себебінен Енвер паша, оның өзін қызметтен босатып орнына полковник [[Хафиз Исмаил Һакки]]ді тағайындады. Ауыр қыс жағдайларында басталған шабуыл, 60000 әскердің шығынымен аяқталды.
Соғыстың Османлы империясының жеңілісімен аяқталған соң Бірлік және азаттық партия мүшелері жолдастарымен бірге бір алман сүңгуір қайығымен шетелге қашты, алдымен [[Одесса]]ға, ол жерден де [[Берлин]]ге кетті; содан соң Ресейге өтті. Анадолыдағы ұлттық күрес қозғалысына қосылу тілегі де қабылданбады.<ref>http: www.aksam.com.tr/yazar.asp?a=106149,10,2</ref>
 
[[1920]] қыркүйегінде [[Баку]]де шығыс ұлттары жиналысына қатысты және [[Батуми]]де [[Түркия кеңестері партиясы]]н құрып Түркістанды азат ету қозғалысын бастады. Тұран қағандығын құру үшін ұлы күрестерден табылды. [[4 тамыз]] [[1922]] жылы Тәжікістанда, Белчиван маңында бір қақтығыста [[пулемет]] оғына ұшып қаза тапты және [[Чеген]] ауылында жерленді.
 
== Елге қайта жерленуі ==
[[1996]] жылы Енвер пашаның сүйегі [[Тәжікістан]]нан Түркияға жеткізіліп, қаза тапқан күні болған 4 тамыз 1996 күні «Şişli Abide-i Hürriyet» төбесіне жерленді. Енвер пашаны қайта жерлеген комиссияны профессор доктор. Исмаил Ака басшылық етті. Рәсімге dönemin президент [[Сүлеймен Демирел]], кейбір министрлер және Енвер пашаның немерелері де қатысты.
== Сілтемелер ==
{{reflist}}
{{Vikiler|
commons=Enver паша |
wikispecies= |
wikt= |
b= |
s=Enver Paşa|
q=Enver Paşa|
n= |
m= |
}}
 
[[Санат:Османлы тарихы]]
Line 53 ⟶ 10:
[[Санат:Пантүркизм]]
[[Санат:Османлы империясы]]
 
<!-- interwiki -->
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Әнуар_паша» бетінен алынған