Струна теориясы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Жаңа бетте: '''Желі теориясы''' ({{lang-en|string theory}}, кейде Струн теориясы, Жол теориясы, Ішек теориясы деп те аталу...
 
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
'''Желі теориясы''' ({{lang-en|string theory}}, кейде Струн теориясы, Жол теориясы, Ішек теориясы деп те аталуы мүмкін) — [[теориялық физиканыңфизика]]ның даму үстіндегі жаңа бір теориясы болып, кванттық[[Квант физикафизикасы]] мен жалпылық[[Жалпы мағынадағысалыстырмалылық салыстырмалық теориясынтеория]]сын өзара біріктіретін теория. Бұл теория бойынша [[Қарапайым бөлшектер|бөлшектер]] физикасындағы[[физика]]сындағы нүкте тәрізді бөлшектер "Энергиялық желі" деп аталатын бір өлшемді нысандармен алмастырылады. Желі теориясы ғарыштағы барлық электрондар[[электрон]]дар, кварктар[[кварк]]тар және нейтриналар[[нейтрина]]лар секілді микробөлшектер осы бір өлшемді «энергетикалық желіден» тұрады деп түсіндіеді; басқаша айтқанда, бұл теория "желілерді" ұқсамаған діріл режимдеріндегі табиғаттың әртүрлі негізгі бөлшектеріне сай келеді деп есептейді. Сөйтіп желі теориясы осы желілердің кеңістіктегі таралуы мен өзара әсер етуін түсіндіреді.
 
Желі көлемінен артып кеткен аралықта, бір желі бейне бір қарапайым бөлшек құсап көрінеді, оның массасын, зарядын және басқа қасиеттерін желінің тербеліс күйі белгілейді. Желі теориясында желінің көптеген тербелмелі күйлерінің бірі гравитаонға[[гравитаон]]ға, яғни гравитациялық[[гравитация]]лық күш туғызатын кванттық механикалық бөлшекке сәйкес келеді. Демек, желі теориясы дегеніміз кванттық гравитация теориясы.
 
Ертеректегі бөлшек теориясы барлық материяны нөлдік өлшемдегі нүктелік бөлшектерден тұрады деп есептеді. Бұл физикалық модель көптеген физикалық құбылыстар мен мәселелерді сәтті түсіндіріп, дұрыс болжай білді және кең таралды. Бірақ бұл теория негізделген "бөлшектер моделі" түсініксіз кейбір мәселелерге дөп келді. Салыстыра айтсақ, желі теориясы "толқын моделіне" негізделген болып, алдыңғысы жолыққан мәселеден айналып өте алады. Тұңғиық желі теориясы тек желі пішінді заттарды ғана түсіндірмейді, ол нүкте пішінді заттарды, үлпілдек пішінді заттарды, жоғары өлшемді кеңістікті, тіпті параллель жаһандарды да түсіндіре алады. Әрине, желі теориясы әлікүнге эксперимент арқылы тексерілетін дәл болжам жасай алған жоқ. Түсіндіру мүмкіндігінің кеңдігіне қарамастан, әлі де теориялық деңгейде қалып отыр.
 
Желі теориясы - фундаменталды физиканың бірқатар шүңет сұрақтарын шешуге қауқарлы. Желі теориясы Қара құрдым физикасы, алғашқы ғаламшар космологиясы, [[ядролық физика]] және конденсацияланған заттар физикасы саласындағы көптеген мәселелерге қатысты болды және таза математикадағы бірқатар негіздік дамуларды қоздатады. Желі теориясы гравитация мен бөлшектер физикасының біртұтас сипаттамасын ұсынуы мүмкін болғандықтан, ол барлық нәрсе теориясына және материяның фундаменталды күштері мен формаларын сипаттайтын өзіндік математикалық модельге үміткер болады. Осы проблемалар бойынша қаншама жұмыстар жүргізілсе де, желі теориясы нақты әлемді қаншалықты сипаттайтыны, және оның жай-жапсарын таңдауда қаншалық еркіндік беретіні әлі де белгісіз қалып отыр.
 
Желі теориясы алғаш рет 60-шы жылдардың соңында қуатты ядролық күштер теориясы ретінде зерттеліп, ол кейін квантты хромодинамикаға орын берді. Кейін, желі теориясын ядролық физика теориясы ретінде зерттеу үйлесімсіз екені анықталды, сосын бұл теория кванттық гравитация теориясының үміткері болды. Желі теориясының ең алғашқы нұсқасы болған бозондық желі теориясы тек бозондар деп аталатын бөлшектерді қамтыды. Кейін ол [[супержелі теориясынатеориясы]]на айналды, бұл бозсон мен фермион деп аталатын бөлшектер класы арасындағы суперсимметрия деп аталады. 90-шы жылдардың ортасына дейін супержелі теориясының бес дәйекті нұсқасы жасалды, олардың барлығы [[M-теориясыныңтеориясы]]ның 11 өлшемі деп аталатын жеке теорияның әртүрлі шектеулі жағдайлары еді. 1997 жылдың соңында, теоретиктер AdS/CFT корреспонденциясы деп аталатын маңызды байланысты ашты, ол желі теориясын кванттық өріс теориясы деп аталатын физика теорияымен байланыстырады.
 
Желі теориясының қиындықтарының бірі - оның толық теориясының барлық жағдайда қанағаттанарлық анықтамасының болмауы. Тағы бір мәселе, теорияда мүмкін болатын жаһанның кең ландшафтын суреттеу ойластырылған, бұл желі теориясына негізделген бөлшектер физикасы теориясын тіпті де күрделілендіріп жібереді. Бұл мәселелер бойынша кейбіреулер физикалық әдістерді сынға алып, желі теориясын біріздендіру бойынша жүргізілген зерттеулердің құндылығына күмән туғызуда.