Шағатай хан: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

| place of burial =

|}}

 

Шағатай [[Жошы]]ның [[Ұлы хан]] болып сайлануына үзілді-кесілді қарсы болды. Оның жеке басының мінезі шәлкес әрі қызба болып саналған. Өз адамдарының арасында Жошы туралы пікірін бүкпей айтып жүрген. Шағатайдың ұлы Мүтіген [[1221]] жылы [[Бамиян]] маңындағы шайқаста қаза тапты.<ref>Ratchnevsky, Paul (1991) ''Genghis Khan: His Life and Legacy'' Blackwell, Oxford, UK, page 164, ISBN 0-631-18949-1</ref>

Абай өзінің «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» еңбегінде: «...бұларды Шыңғыстың Шағатай деген баласының нәсілі билеп тұрыпты. Ол Шағатай нәсілінің үлкен ханы Ташкентте тұрып, бұларды бір інілері билейді екен. Сондағы билеген хандары, билері, бұларды ешбір түзу қарекетке түсіндірмей, дәйім барымтамен мал қумақ, ауыл шаппақ, бірде бұл ел, бірде ол елмен жауласпақ, қырқыспақ, күн кешіп, еш шаруа, өнерге үйрене алмай, өздері кедей болған Һәм өспеген» деп сол дәуірдегі шындықты шын көрсетеді.

 

 

Ислам дінін қабылдаған ең алғашқы билеуші Мүбәрак шах болды. Бұл оқиға [[1256]] жылы орын алды. Бірақ содан 30 жыл өтпей жатып басқа билеушілер исламнан бас тарта бастады. Тармаршырын ислам дінін қабылдап, бүкіл әулетті исламға қайтаруға әрекет етті. Бұған хандықтың шығыс жағындағы көшпенділер наразы болып, [[1334]] жылы оны өлтірді. Оның қазасынан кейін Шағатай ұлысы бытырап кетті. [[Ақсақ Темір]] кейінірек осы әулеттің бір қызына үйленді. 16-шы ғасырдың басына қарай Шағатай әулеті [[Мәуереннахр]] жерінде (қазіргі [[Өзбекстан]], [[Тәжікстан]], [[Қырғызстан]] және [[Түркістан облысы|Оңтүстік Қазақстан облысы]]) билікті қолға түсіріп, [[15 ғ.]] [[Әбілхайыр Ордасы|көшпенді өзбектердің]] [[Шайбан әулеті]] келгенге дейін билік құрды.

[[File:Funérailles de Tchaghataï.jpeg|thumb| alt=A.| ''[[Шағатайды жерлеуі]]'']]

'''Шағатай''' (шамамен 1183/85 — 1241) — [[Шыңғыс хан]]ның [[Бөрте]]ден туған екінші ұлы. Аса ержүрек батыр және қайсар мінезді адам болған. 1211 — 16 жылы әкесінің [[Солтүстік Қытай]]ға қарсы жасаған жорығына ағасы [[Жошы]], інісі [[Үгедей]]мен бірге аттанды. [[Хорезм]] жорығына аттанар алдында келешек мұрагер туралы сөз болып, [[Шыңғыс хан]] [[Жошы]] жайында пікірін сұрағанда дөрекі жауап беріп, ағасы мен ата-анасының көңіліне қаяу салады. Осы оқиғадан кейін Жошы мен Шағатай, кейіннен екеуінің ұрпақтары арасында бітіспес алауыздық пайда болды. [[Хорезм]] жорығы кезінде інісі [[Үгедей]]мен бірге [[Отырар]] шайқасын басқарды. [[Самарқанд]]ты қоршау кезінде Жошы мен Шағатай арасындағы қайшылықтың салдарынан [[Шыңғыс хан]] билікті [[Үгедей]]ге береді. [[Хорезм]] жорығы жеңіспен аяқталысымен әкесімен бірге [[Моңғолия]]ға оралды. [[Хорезм]] бағындырылғаннан кейін көп ұзамай [[Әмудария]]ның шығысынан Ілеге дейінгі аумақ Шағатайдың билігіне өтіп, [[Шағатай ұлысы]] құрылды. Әкесі көзі тірісінде оған қосымша [[Моңғол]] үстіртінен жер және 8 мың халықты еншіге берген. [[Шыңғыс хан]]ның жарлығымен [[Жасақ]] заңының бас сақшысы болып тағайындалды. Әкесі қаза тапқаннан кейін шаңырақтың үлкені ретінде 1229 жылы [[Үгедей]]ді ұлы хан сайлау ісіне белсене араласты.

==Үгедей билігі==

Үгедейдің билігі тұсында (1229 — 41) империя өмірінде Шағатайдың рөлі күшті болды. Інісі онымен үнемі ақылдасып отырды. Орталық Азиядағы көш жолын реттеу, өзен, белдерге көпір, жол салу ісін Шағатай жүргізді. 1235 жылы [[Қарақорым]]дағы ұлы құрылтайда батысқа жорық жасауды қолдап, Батудың [[Русь]] пен [[Шығыс Европа]]ға жорығына ұлы Байдар мен немересі [[Бүриді]] аттандырды.

==Шағатай отбасысы==

Шағатай қоңыраттың қызы Есенлунды, кейіннен оның сіңлісі [[Турьхан]]ды әйелдікке алды. [[Рашид әд-Дин]]нің айтуынша, Шағатайдың Мутуген, Муче, Балташ-шаг, Сағынлалға, Сарыманас, Буссумуңға, Байдар атты 7 ұлы болған. Өз ажалынан қайтыс болып, [[Әмудария]] бойына жерленген. Орнына немересі [[Қаракүлік]] отырды. Шағатай тек батырлығымен, бірбеткейлігімен ғана емес 122 жыл (1224 — 1346) салтанат құрған Шағатай ұлысы және кейіннен Орталық Азия түркілеріне ортақ болған Шағатай тілі арқылы әлем тарихында аты қалған тұлға.<ref>[[Қазақ Энциклопедиясы]], 9 том 18 бөлім</ref>

 

==Әдебиеттер==

<references/>

 

[[Санат:Шағатай әулеті]]