Отты шеңбер: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш Alphy Haydar Отты шеңбер бетін От сақина бетіне жылжытты: Ол шеңберге емес, сақинаға ұқсайды. Ring деген де шеңберге қарағанда сақинаға жақын сөз. |
шӨңдеу түйіні жоқ |
||
3-жол:
'''От сақина''' ({{lang-en|Ring of Fire}}) — жанартаулар жиі атқылайтын және жиі жер сілкінетін қауіпті аймақ. Бұл сақина [[Тынық мұхит]]ы алабын қоршап тұрғандықтан, оны "Тынық мұхитының отты сақинасы" немесе "Тынық мұхиттық белдеу" деп те атайды. Сақина [[Жаңа Зиландия]]дан басталып, [[Азия]]ны жағалап [[Алияска]]ға жетіп, сосын [[Америка құрлығы]]ның оңтүстігіне дейін созылып барады. От сақинаның тұрқы жүзікке, тағаға ұқсайды және 40 мың шақырымға дейін созылып жатыр. Бұл мұхит ойпатының, аралдар доғасы мен жанартаулы тау жоталарының және плиталардың үздіксіз тізбегімен байланысты.
Әлемдегі жер сілкінулердің 90 пайызы, үлкен жер сілкіністердің 81 пайызы осы От сақина бойында орын алады. От сақинадан кейінгі екінші орында тұрған сейсмикалық аймақ - [[Жерорта теңізі]]ндік ([[Альпі-Гималай]]) белдеуі. Ол [[Ява]]дан [[Суматра]]ға дейін, [[Гималай тауы]] мен Жерорта теңізін бойлай [[Атлант мұхиты]]ның шетіне дейін созылып жатыр. [[Қазақстан]] мұхиттан алыс орналасқандықтан бізге [[цунами]]ден онша қауіп жоқ. Дегенмен, еліміздің оңтүстік және оңтұстік-шығыс бөлігінің жер сілкіну қауіптілігі жоғарырақ.▼
[[Сурет:Plates tect2 en.svg|thumb|left|300px|Дүниедегі тектоникалық кесектер]]▼
==От сақинаның сыры==
▲[[Сурет:Plates tect2 en.svg|thumb|left|300px|Дүниедегі тектоникалық кесектер]]
Ғалымдар От сақинаны зерттеу арқылы жер бетіндегі [[тектоника]]лық тақталар қозғалысын анықтайды. 1912 жылы Неміс ғалымы [[Альфред Вегенер]] ең алғаш [[Жер қозғлысы теорияы]]н ұсынды. Вегенердің айтуынша, құрлықтар ауыр материалдардың үстіндегі жеңіл жартастардан құралған. Ол суда жүзген алып заттар секілді материктер тұрақты қатып қалған емес, ақырын қозғалады деген болжам жасады. Кейін ғалымдар Вегенердің көптеген идеялары дәл осы От сақинаға сай келетінін анықтады. Сөйтіп олар тақталар тектоникасы деп аталатын теорияны жасады. Тақталар тектоникасы бойынша, жер беті қалыңдығы сексен шақырым болатын көптеген үлкен тақталардан немесе жартастардан тұрады. Тақталар жүзіп, жыл сайын бірден он сантиметрге дейінгі жылдамдықпен баяу қозғалады. Бұл адам тырнағының өсу жылдамдығымен бірдей деген сөз.
[[Сурет:Plate_tectonics_map.gif|thumb|right|300px|Тектоникалық кесек картасы, NASA]]
От сақинасында Жер тақталары үшін жаңа материал үнемі жасалып отырады, өйткені [[магма]] деп аталатын ыстық сұйықтық Жердің ортасынан мұхит түбіне дейін ағады. Жер бетіндегі барлық тақталар жаңа материалға орын қалдыру үшін аздап қозғалуға тиіс болады. Тақталар бір-бірінен алыстауы, немесе бір-біріне қарай қозғалып, бірінің ішіне бірі енуі мүмкін. Олар бір-біріне тиіскенде, бір тақта екіншісінің астына кіреді. Бұл [[процесс]] [[субдукция]] деп аталады. Субдукция жер сілкіністерін жиі тудырады. Сондай-ақ, астынғы тақта аса жоғары температура салдарынан еруі мүмкін. Осы процесс себебінен От сақинасында байқалатындай, пайда болған магма Жер бетіне көтеріліп, [[Жанартау]] болып атқылауы мүмкін.
== History ==
Тынық мұхитының айналасындағы жанартаулық белсенділік белдеуінің бар екені алғаш ХІХғ ортасында байқалды. "Олар ([[жапония|Жапон аралдары]]) Терра-дель-Фуегодан (Tierra del Fuego) [[Молукка]]ға (Moluccas) дейінгі Тынық мұхиты жағалауларын қоршап жатқан белсенді жанартаулар аймағына тән."<ref>Matthew Perry, Америка эскадронының Қытай теңізі мен Жапонияға экспедициясы туралы әңгіме, 1852–54, Кіріспе, Section I, "Name, Extent, and Geography"</ref>
▲Әлемдегі жер сілкінулердің 90 пайызы, үлкен жер сілкіністердің 81 пайызы осы От сақина бойында орын алады. От сақинадан кейінгі екінші орында тұрған сейсмикалық аймақ - [[Жерорта теңізі]]ндік ([[Альпі-Гималай]]) белдеуі. Ол [[Ява]]дан [[Суматра]]ға дейін, [[Гималай тауы]] мен Жерорта теңізін бойлай [[Атлант мұхиты]]ның шетіне дейін созылып жатыр. [[Қазақстан]] мұхиттан алыс орналасқандықтан бізге [[цунами]]ден онша қауіп жоқ. Дегенмен, еліміздің оңтүстік және оңтұстік-шығыс бөлігінің жер сілкіну қауіптілігі жоғарырақ.
Соңғы 11 700 жылда әлемдегі ең ірі 25 жанартау атқылауының үшеуінен басқасы түгелдей От сақинадағы жанартауларда болған.
[[Сурет:Kluft-photo-Carrizo-Plain-Nov-2007-Img 0327.jpg|thumb|right|300px|Карризо жазығындағы [[Сан-Андреас жарқашы]]]]
[[Калифорния]]ның әйгілі әрі өте белсенді [[Сан-Андреас жарқашы]] аймағы [[трансформды жарық]] болып, ол [[Мексика]]ның және оңтүстік-батыс [[АҚШ]]тың астындағы [[шығыс тынық мұхитының көтерілуі]]нен бір бөлігі жеміріліп қалыптасқан. Жарықаштың қозғалысы күніне бірнеше рет болатын көптеген кішігірім жер сілкіністерін тудырады, олардың көпшілігі сезілмейді.<ref>{{cite web|url=https://earthquake.usgs.gov/earthquakes/map|title=Latest Earthquakes in the USA|publisher=USGS}}</ref><ref>{{cite web|url=http://pubs.usgs.gov/gip/earthq3/|title=The San Andreas Fault|last1=Schulz|first1=Sandra S.|last2=Wallace|first2=Robert E.|publisher=USGS}}</ref>
Британдық Колумбияның Хайда-Гуайдың батыс жағалауындағы белсенді [[Шарлотта ханшайым жарқашы]]нда (Queen Charlotte Fault) ХХғ ішінде үш ірі жер сілкінісі болды: 1929 жылы 7 балл; 1949 жылы 8.1 балл ([[Канада]]дағы ең үлкен жер сілкінісі); және 1970ж 7.4 балл.<ref>{{cite web|url=http://www.litho.ucalgary.ca/publications/newsletter10.1/bird.html|title=Earthquakes in the Queen Charlotte Islands Region 1984–1996|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060418071705/http://www.litho.ucalgary.ca/publications/newsletter10.1/bird.html|archivedate=2006-04-18|url-status=bot: unknown|accessdate=2007-10-03}}</ref>
==Қызықты деректер ==
* Жер шарының біраз жерін алып жатқан Тынық мұхиттық және Жерорта теңіздік екі сейсмикалық белдеуде жер сілкіністерінің 90 пайызы орын алады.
* Тынық мұхиттық белдеу Американың батыс жағалауын бойлай, шығысқа қарай және Австраияның солтүстігін, сондай-ақ Азияның шығыс жағалауын қамтиды. Жалпы жер сілкіністренің 68 пайызы осы Тынық мұхиттық белдеуде болады<ref>.ТАУЛАР, ЖАНАРТАУЛАР. ҮҢГІРЛЕР — Алматы: «Аруна» баспасы</ref>
== Дереккөздер ==
| |||