Ғабит Махмұтұлы Мүсірепов: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
Өңдеу түйіні жоқ
67-жол:
 
== Шығармашылығы ==
Алғаш 1925 жылы «Едіге» әңгімесі «[[Еңбекші Қазақ газеті|Еңбекші қазақ]]» газетінде жарияланды. Мүсіреповтің тұңғыш повестерінің қатарына 1928 жылы Қызылорда қаласында жарық көрген “Тулаған толқында” мен “Американ бидайығы” атты шығармалары жатады. Жас жазушының болашағынан үміт күттірген бұл туындылар азаматтық тақырыпты толғайды. “Тулаған толқында” повесі сюжеттік құрылысының босаңдығына қарамастан, жас қаламгердің пейзаждық, юморлық, диалог жасағыштық шеберліктерін байқатып, суреткерлік қырын танытқан шығармасы болды.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том</ref>..
 
М. әңгіме жанрының өркендеуіне үлкен үлес қосты. Алғашқы шығармаларынан-ақ жазушылық шеберлігімен танылды. “Қос шалқар” (1928), “Көк үйдегі көршілер” (1929), “Өмір ертегісі” (1930), “Алғашқы адымдар” (1932), “Шұғыла” (1934), “Үздіксіз өсу” (1934), “Жайлау жолында” (1936), “Тұтқын қыз” (1938), “Жеңілген Есрафил” (1939), тағы басқа әңгіме, повестерінде еңбек адамдарының қиындыққа толы қажырлы өмірі мен азамат соғысы, ұжымдастыру кезіндегі дүрбелең оқиғалар легі суреттеледі.
 
Мүсірепов әр кезеңде жазылған ана тақырыбындағы туындыларында қазақ әйелінің жиынтық бейнесін жасады. Көптеген әңгіме, новеллаларында Әйел Ананың[[Ана]]ның бейнесін асқақтатып, әлем әдебиетіндегі Әйел Ана тұлғаларының галереясын байыта түсті. Ол “Ананың анасы” (1933), “Өлімді жеңген ана” (1933), “Ашынған ана”, “Ананың арашасы” (1934), “Ер ана” (1942), “Ақлима” (1944), “Әмина”, “Ана жыры”, “Ана” шығармалары арқылы сөз өнеріне жаңа көркемдік өрнек әкелді. Ана жайында жазылған алғашқы әңгімелері М.Горький сарынында алынғанымен, ана бейнесі қазақы қасиеттерімен көркем өрнектелген. Мүсірепов қаламынан туған Қапия, Ақлима секілді ана образдары арқылы қазақ өмірінің шынайы көріністері сипатталады.
 
Мүсіреповтің алғашқы романы — “[[Қазақ солдаты (роман)|Қазақ солдаты]]”. 1945 жылы “Қазақ батыры” деген атпен жарық көрген повесін жазушы өңдеп, толықтырып, 1950 жылы қайта жариялады. Бұл шығарма бүкіл қазақ әдебиетінің проза саласында [[II дүниежүзілік соғыс]] тақырыбына арналған тұңғыш туынды және қазақ әдебиетіндегі соғыс тақырыбында жазылған таңдаулы шығармалардың санатынан лайықты орнын алған аса елеулі еңбек болды. Романның басты кейіпкері — Қайрош Сарталиевтің прототипі [[Қайырғали Смағұлов]] 1941—45 жылдардағы соғысқа бастан-аяқ қатысып, Кеңес Одағының батыры атағына ие болған адам. Соғыс кезіндегі халықтың басқыншыларға қарсы патриоттық сезімі мен күресін шынайы бейнелеген романда жазушы өзіндік шығармашылық өрнекпен отты жылдардың көркем шежіресін жасады. Нақтылы кейіпкерлердің жинақталған бейнесі арқылы бүкіл халықтың, елдің ерлік бітімін көрсетті.
 
Романның басты кейіпкері – Қайрош Сарталиевтің прототипі Қайырғали Смағұлов 1941 – 45 жылдардағы соғысқа бастан-аяқ қатысып, Кеңес Одағының батыры атағына ие болған адам. Соғыс кезіндегі халықтың басқыншыларға қарсы патриоттық сезімі мен күресін шынайы бейнелеген романда жазушы өзіндік шығармашылық өрнекпен отты жылдардың көркем шежіресін жасады. Нақтылы кейіпкерлердің жинақталған бейнесі арқылы бүкіл халықтың, елдің ерлік бітімін көрсетті.
 
“Оянған өлке” (1953) тарихи романында қазақ халқының 19 ғасырдағы өмірі үлкен суреткерлікпен өрнектелген, қазақ жеріне өндіріс орындарының орнай бастауы шынайы сипатталған. Шығармада жазушы ескілікті әдет-ғұрыптарды сынап, кейбір кертартпа дәстүрлердің қазақ даласында азая бастағандығын көрсетті. Қазақ топырағындағы [[Қарағанды]] шахтасы мен Ақбұйрат мыс қорыту зауытының құрылуы мен жаңа өмірге ұмтылған адамдар тағдыры, характер шиеленістері, түрлі қақтығыстар – барлығы романда көрініс тапты. Үш томға лайықталған еңбектің алғашқы кітабы Жұман мен Игілік секілді қазақ байларының, орыс байлары мен жұмысшы тобының тартысты қатынастарын жан-жақты көрсету арқылы қазақ даласының бүкіл бір дәуірін суреттейді. Көркем филос. толғауы басым роман қазақ прозасының шоқтығы биік туындысы ретінде танылды.
Line 83 ⟶ 81:
Көлемді романдармен қатар Мүсірепов прозада шағын жанрды да дамыта түсті. “[[Автобиографиялық әңгіме]]” (1956), “[[Этнографиялық әңгіме]]” (1956), “Сөз жоқ, соның іздері” (1962), “Өмір жорығы” (1963), “Айгүл қойшының бір күні” (1964), “Айжан қойшының түндері”, “Бірінші фонтан”, “Қыран жыры” (1967), “[[Жапон балладасы]]” (1967), тағы басқа шығармаларында сан түрлі мәселелерді көтеріп, әрқилы образдарды жасады. “Арқаның, Көздің, Тастың әңгімелері” арқылы, ондағы көркем бейнелер негізінде адамзатқа шексіз қайғы-қасірет әкелуші адамдарды әшкереледі.
 
Оның “Кездеспей кеткен бір бейне” повесі (1966, ҚР Мемл. сыйл., 1970) классикалық шығарма. Повесть Мүсіреповтің шынайы сөз зергері ретіндегі қаламгерлік қарымын, талант қуатын танытты. Қара сөзбен жазылған поэма іспетті бұл шығармада азаматтық ерлік пен ақындық асыл өнер, адамгершілік биіктік пен махаббат терең лиризммен әсем өрнектелген. Адам бейнесін, мінез-құлқын, іс-әрекетін әдемі штрих-детальдармен беруде жазушы ірі көркемдік табысқа жеткен. Бас кейіпкер Еркебұланның жігерлі тұлғасы, оның рухани әлемінің алуан сырлары көркемдік бояумен әсем өрнектелген. Оның прототипі ретінде ақын Сәкен Сейфуллин алынған. Терең лиризммен, сан түрлі сезім толқындарымен тебірене жырланған Еркебұлан бейнесі қазақ әдебиетіндегі ұнамды образдар қатарын байытып, сөз өнерінде үлкен жетістік саналды.
 
Қаламгердің көп ізденіс, үлкен дайындықпен келген образы — Ұлпан бейнесі ([[Ұлпан (роман)|“Ұлпан” романы]], 1974), ол — қазақ әдебиетіндегі қайталанбас, оқшау тұрған әдеби образ. Өзінің бар ерекшелігімен, көркемдік бітімімен, эстетикалық әсер-күшінің молдығымен көрінетін Ұлпан бейнесін жасауға жазушы өмір бойы іштей дайындалып, көп ізденіп, толғанғаны байқалады. Ол күнделігінде: “Менің ойымда Ұлпан 40 жыл бірге жасасып жүрді. Мен ол бейнені әр қырынан көрсетуге тырыстым – ойы, сезімі, сырт суреті, жас кезі, есейген кезі, мінезі, мейірімі, тағысын тағы.” деп жазды. Шығармадағы Ұлпан мен [[Есеней Естемесұлы|Есеней]] ойдан шығарылған образдар емес, тарихта болған адамдар. Сонымен қатар туынды арқауына алынған 19 ғасырдың 2-жартысындағы қазақ халқының әлеуметтік-тарихи өмірі тарихи жан-жақты зерделеніп, іріктелген оқиға, мәліметтер.
 
Мүсіреповтің драматургия саласына сіңірген еңбегі де орасан зор. Оның “[[Қыз Жібек]]” (1934), “[[Қозы Көрпеш — Баян сұлуСұлу (пьеса)|Қозы Көрпеш — Баян сұлуСұлу]]” (1939), “[[Ақан Сері — Ақтоқты (пьеса)|Ақан Сері — Ақтоқты]]” (1941) пьесалары лиро-эпостық жырлар негізінде туындаған. Фольклорлық шығармалардың идеялық, тақырыптық желісін сақтай отырып, ол тың өрнекті дүниелер жасады. Жазушы пьесалары қазақ театры репертуарынан тұрақты орын алды. “Қозы Көрпеш — Баян сұлу” ұйғыр, корей театрларының сахналарында, Украинадағы [[Винницкий]] театрында және [[Мәскеу]] қаласындағы театрларда, Франциядағы [[Нанси]] қаласы театрында (1984) қойылды. Бұл спектакль [[Париж]] қаласында өткен театр фестивалінде 1-орын алды (1981).
 
Мүсірепов сондай-ақ “Қыз Жібек”, “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” сияқты опера либреттоларының да авторы. Ол тарихи тұлғалар өмірінен “[[Амангелді]]” (1939), “Ақан сері – Ақтоқты” (1942), “Болашаққа аманат”, “Қыпшақ қызы Аппақ”, “Қайран Майра” атты драмалық шығармалар жазды. Мүсірепов драматургиясы шиеленіскен әлеуметтік тартысқа құрылған, қимыл-әрекеттері ширақ, диалогтары дәлме-дәл, монологтары ақындық пафоспен рухтанған серпінді, тілі құнарлы да бейнелі: осы қасиеттер кейіпкерлер характерлерін терең ашуда қолайлы қызмет атқарған. Сценарийін [[Б.Майлин]], В.Ивановпен бірігіп жазған “Амангелді” фильмі (1938) қазақ кино өнерінің алғашқы баспалдағы саналса, “Махаббат туралы дастан”, “Қыз Жібек” (1970) фильмдері қазақ кино өнерінің алтын қорынан орын алған туындылар.
Line 99 ⟶ 97:
== Қоғам және мемлекет қайраткері ==
 
Мүсірепов – көрнекті қоғам, мемлекет қайраткері. 1932 жылдың 4 шілдесінде ол республикаға танымал адамдармен бірлесе отырып, халықтың басына төнген аштық нәубеті жайында БКП(б) қазақ өлкелік комитетіне “Бесеудің“[[Бесеудің хатын”хаты]]н” жолдады. Хаттың мазмұны мен көтерген келелі мәселесі Мүсіреповтің қай кезеңде де болмасын халқының қамы үшін күресіп, қоғам алдындағы парызын адал орындаған азамат болғандығын айғақтай түседі.
 
1990 жылы Мүсірепов атындағы республикалық балалар мен жасөспірімдер театры “Бесеудің хаты”спектаклін қойды, пьеса авторы – [[Ш.Мұртаза]], қоюшы-режисер [[Р. Сейтметов]]). Мүсіреповтің қоғам қайраткері ретіндегі, қарапайым адам қатарындағы адамгершілік ұстанымдарын айғақтайтын іс-қимылдары жетерлік. Соның бірі 1937 жылы Қазақстан Жазушылар одағындағы жиналыста тағдыры талқыға түсіп, ұсталып бара жатқан Б.Майлинге араша түсіп, “Бейімбет жау болса, мен де жаумын” деген сөзі бүгінгі күні аңызға айналған. Осының салдарынан ол 1938 жылы партия қатарынан шығарылды. Ол сондай-ақ [[Азия]] және [[Африка]] елдері жазушыларының [[Ташкент]], [[Бейрут]], [[Дели]], Алматы конференцияларының белсенді ұйымдастырушыларының бірі болды.
Line 117 ⟶ 115:
 
== Марапаттары ==
[[Сурет:50-tenge-100letMusrepov.jpg|thumb|right|200px]]
* "Кездеспей кеткен бір бейне" кітабы үшін 1968 жылж. ҚазақАбай КСРатындағы Мемлекеттікреспубликалық сыйлығынсыйлық алды.
* "Жат қолында" романы 1984 жылы ұсынылды.
* Қазақстан Мемл. сыйл. (1970),
* Қазақстан Академиясының [[Ш.Уәлиханов]] атындағы сыйлығын (1977) алды.
* 3 мәрте [[Ленин ордені|Ленин]] (1962, 1972, 1974),
* 2 мәрте Еңбек Қызыл Ту (1957),
* “Халықтар достығы” (1982) ордендерімен, көптеген медальдармен марапатталған.
* Мүсірепов есімі Солтүстік Қазақстан облысындағы бір [[Ғабит Мүсірепов ауданы|ауданға]], Алматыдағы бір [[Мүсірепов атындағы бульвар (Алматы)|бульварға]], Нұр-Сұлтандағы көшелердің біріне берілді.
* [[Ғабит Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік балалар мен жасөспірімдер театры|Қазақ мемлекеттік Балалар мен жасөспірімдер театрынатеатры]]на есімі берілген, сондай-ақ театр алдына ескерткіш-мүсіні қойылған (2002).<ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref>
* [[Астана]] қаласындағы көшелердің біріне Мүсірепов есімі берілді.
* 2002 жылы 100 -жылдығы [[ЮНЕСКО]] деңгейінде тойланды.
* Қазақ мемлекеттік Балалар мен жасөспірімдер театрына есімі берілген, сондай-ақ театр алдына ескерткіш-мүсіні қойылған (2002).<ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref>
* 100-жылдығына орай пошта маркасы мен естелік тиыны шықты.
* 2002 жылы 100 жылдығы ЮНЕСКО деңгейінде тойланды.
 
== Дереккөздер ==
Line 135 ⟶ 132:
{{commons|Category:Gabit Musrepov}}
* [https://bilimland.kz/kk/courses/audiochrestomathy/6-synyp/proza/lesson/4-habit-musirepov-avtobiografiyalyq-anggime Автобиографиялық әңгіме]
* [https://www.inform.kz/kz/m-s-repov-abit-mahm-t-ly_a2226873 Ғабит Махмұтұлы Мүсірепов]
* [http://abai.kz/content/zhedi-shekenyly-gabittin-zarly-kaigysy-nemese-kairan-til-kairan-soz-nadanga-kadirsiz Ғабиттің зарлы қайғысы немесе «қайран тіл, қайран сөз, наданға қадірсіз!» Жәди Шәкенұлы]
 
{{Ғабит Мүсірепов шығармалары}}