Бүркіт: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Бүркіт''' ('''''Aquila chrysaetus''''') — [[жыртқыш құстар]] отрядына, [[қаршыға]] тұқымдасына жататын үлкен [[құс]]. Көбінесе тоғайлы және таулы жерде тіршілік етеді. Биік ағаштар мен зәулім жар тасқа ұя салып, 1—2 [[жұмыртқа]] табады. [[Орта Азия|Орта Азияда]]да, [[Қазақстан|Қазақстанда]]да бүркітті қолға үйретіп [[түлкі]], [[елік]], [[қарақұйрық]] сияқты аңдарға салады, шабыты түскен кырағы бүркіттер [[қасқыр|қасқырды]] да алады, ашынғанда адамға да түседі.

Кең қанаттары (созған кезде 2 метрге дейін жетеді) мен қысқа құйрығы (30—35 см) ұшқан кезде "ұшып бара жатқан қанатқа" ұқсайды. Ұябасары шәулісіне қарағанда ірілеу болады. Латынша "алтын қыран" деген аты күштілік пен айбындылықтың белгісі ретінде 200 жыл бұрын берілген. Бүркіттің салмағы 3 кг-нан 6 кг-ға дейін. Үлкен құстары қара-күрең түсті, төменгі жақтары ақшылдау болады. Ұясын ағаштарға, құзжартастардың басына, ал далалы жерде — жерге салады. Өте жақсы ұшырады, жерде жақсы жүреді, жүгіре алады. Жемтігін ұстаған кезде, жартылай ашылған қанатымен ұстайды. Ұсақ және орташа [[сүтқоректілер|сүтқоректілерді]] және құстарды ұстайды. Қазақстанда [[орман|ормансыз]]сыз және [[шөл]] далалардан басқа барлық жерлерде кездеседі, бірақ сирек. Қыста көбіне оңтүстікке ұшып кетеді.

Саны азайып бара жатқан, сирек кездесетін құс. [[Қазақстан|Қазақстанда]]да кең таралған, бірақ біркелкі емес, кездейсоқ. Жалаңаш және құз-жартасты тауларды, қыраттарды, қарағайлы және басқа да тоғайларды, өзендердің жайылмасын, [[сексеуіл|сексеуілді]]ді шөлдерді мекендейді. Қазақстандағы жалпы саны белгісіз, шамасы бірнеше жүз болуы керек. Санының азаюының негізгі себептері: заңсыз аулау, қолда өсіру үшін ұядан балапандарын алу, ересек құстардың электр сымдарында, қақпан моңыңдағы уланған жемдерді жеп өлуі және қақпанға түсуі. Бүркітті қорғауды кеңінен насихаттап, заңды түрде қорғау тәртібін белгілеп, аңшы құс ретінде қолда бағу жағдайын жасау керек.

Бүркіт – сұңқартәрізділер отряды, қаршыға тұқымдасының қырандар туысына жататын ірі жыртқыш құс. Латынша аты (Aquіla chrysaetos) «алтын қыран» деген ұғымды білдіреді. Түркі халықтарының көпшілігі «бүркіт» (жемтігін бүріп ұстау тәсіліне сәйкес) деп атайды. Бүркіт [[Солтүстік Америка|Солтүстік Американы]]ны, [[Еуразия|Еуразияны]]ны, Солтүстік-Батыс [[Африка|Африканы]]ны, [[Жапония]] аралдарын мекендейді. [[Қазақстан|Қазақстанда]] оның алты түр тармағы [[Маңғыстау]], [[Үстірт]], [[Мұғалжар]], [[Сыр]] бойы, [[Қызылқұм]], [[Бетпақдала]], [[Сарыарқа]], [[Тянь-Шань]], [[Тарбағатай]], [[Алтай]] өңірлеріндегі жазық жерлерде, тау бөктерінде кездеседі. Бүркіт – қырандар ішіндегі ең ірі әрі күшті, дене бітімі мығым, жылдам ұшатын құс. Саусақтары салалы, ірі әрі бедерлі (мүйіз қабыршақты). Қауырсындары бір түсті қара қоңыр. Желкесі мен мойнының сырты сарғыш-жирен түсті. Жас бүркіттің құйрығы ақ, оның ұшында жалпақ қара жолағы, қанатының астында ірі ақ қауырсындары болады. Бүркіттің қанатының шеткі қауырсындарын шалғысы деп, ал құйрығының ортасындағы екі қабат әлді қауырсынын көбесі, қалғандарын жебесі деп атайды. [[Ұябасар|Ұябасарының]]ының бір қанатының ұзындығы (топшысынан шалғысының ұшына дейінгі аралығы) ''65 – 74 см'', шәулісінікі – ''59 – 66 см''. Ұябасарының салмағы ''3,8 – 6,3 кг'', шәулісінікі ''2,8 – 4,1 кг''. Бүркіттің құйрық қанатының ұзындығы ''33 – 36 см''. Тұмсығының үстіңгі жағы төмен қарай иіліп келген, ұшы үшкір болады. Жұптасып тіршілік етеді. [[Бүркіт]] [[суыр]], [[қоян]], [[түлкі]], [[Борсық|борсықты]], кейде тышқан мен саршұнақты, тасбақаны, тұяқты жануарлардың ([[ақ бөкен]], [[елік]], [[қарақұйрық]]) төлдерін жейді.[[ Бүркіт]] аңды тырнағымен емес, табанындағы бүртіктері – бездерімен буындырып өлтіреді. Үлкен ұясын (диаметрі 1,5 – 2 м) қурап қалған ағаш бұтақтарынан құздың, жартастың басына бірнеше жыл қатарынан салады. [[Наурыз]] – [[сәуір|сәуірде]] бір – үштен [[жұмыртқа|жұмыртқалайды]], оны әдетте ұябасары қырық – қырық бес күн шайқайды. Балапандарын алғашқы күндері шәулісі асырайды. Олар екі жарым айлығында ұядан ұшады, бірақ ұябасары мен шәулісі ұзақ уақыт бойы баулып, қарауылдап жүреді. Табиғи жағдайда бүркіт жүз жылдай тіршілік етеді. [[Қазақ]] құсбегілері бүркітті жасына қарай ажыратып, атай білген. Мысалы: бір жастағысын – [[балапан]], екідегісін – қантүбіт, үштегісін – тірнек, төрттегісін – тас түлек, бестегісін – мұзбалақ, алтыдағысын – көк түбіт, жетідегісін – қана, сегіздегісін – жаңа, тоғыздағысын – майтүбіт, ондағысын – барқын, он бірдегісін – баршын, ал он екі жастағысын – шөгел деп атаған. Халық ұғымында бүркіт – текті әрі киелі құс. Мысалы, балалардың бас киіміне, бесікке бүркіттің бармағын тағып қойған. Академик [[Әлкей Марғұлан|Әлкей Марғұланның]]ның зерттеулерінен [[қазақ тілі|қазақ тілінде]] тікелей бүркітке қатысты бір жарым мыңдай ұғым бар екендігі туралы деректерді кездестіруге болады. Мысалы, бүркіттің әрбір дене мүшесінің, жеке бармақтарының, қауырсындарының өз атаулары бар. Құс аяғының өкше бармағы – тегеурін, екі ойықтың ішкі жағындағы сұқ бармағы – жембасар, орта бармағы – сығым, шынашағы – шеңгел (сілім) деп аталады. [[Қыран бүркіт]] мықтылықтың, қайсарлықтың, еркіндіктің белгісі. [[Қазақстан Республикасы|Қазақстан Республикасының]]ның Туындағы бүркіт бейнесі азаттық айбыны ретінде бейнеленген. Бүркітті қолға үйретіп, баптап, саятшылықта пайдалану – қазақ халқының ертеден келе жатқан өнері. Оны аңға салу – төзімділікті, іскерлікті, асқан шеберлікті керек етеді. Бүркіттің балапанын ұядан алу үшін де үлкен тапқырлық керек. Амал-айласы жетпесе, адам балапанды өлтіріп алуы мүмкін. Қазіргі кезде [[бүркітшілік]] өнерге ерекше көңіл бөлініп,[[ Қарағанды]],[[ Алматы]] облыстарында арнайы салбурын ұйымдастырылып, жас бүркітшілер мектебі ашылуда. [[Бүркіт]] [[Ақсу-Жабағылы]], [[Алматы]], [[Марқакөл]], [[Үстірт]] қорықтарында қорғалады. Олардың санының жылдан-жылға азаюына байланысты Қазақстанның '''''[[Қызыл кітап|«Қызыл кітабына»''''']] ([[1996]]) енгізілген.

Бүркітшілік – бүркітті баулып, онымен аң аулау кәсібі, [[саятшылық|саятшылықтың]] бір түрі. Бұл кәсіппен ертеде көшпелі түркі тектес халықтар шұғылданған. Тарихи деректер бойынша [[Жошы]] ханның 3 мың бүркітшісі болған. Бүркітті екі түрлі жолмен ұстайды: біріншісі – балапанын ұядан алып, қолдан баулу. Ондай бүркітті қолбала дейді. Екіншісі – бүркітті тағы күйінде ұстап үйрету. Бұлар – тірнек, тастүлек, мұзбалақ сияқты түз құстары. Бүркіт балапанын жем беру арқылы баулиды. Тұғырға отыруға жарасымен томаға кигізіп, балақ бау тағып, қолға қондыра бастайды. Ұшуға жараған кезде етке қант бүркіп, [[қоян]], [[түлкі]], [[қарсақ]] сияқты аңдардың терісіне орап, шыжым жіппен сүйретіп жүріп жегізеді, мұны «шырға тарту» дейді. Алдымен жас бөлтірік, көжек, түлкінің күшігі сияқты әлсіз аңдарды тірідей шоқытып ауыздандырады. Бұл – құсты '''''«аңға баулу»''''' деп аталады. Ал түз құсын ең алдымен томағалайды да, ырғаққа отырғызады. Ұйқыдан қалжыраған бүркіт бірте-бірте адамның ыңғайына көне бастайды, сол кезде қолдан жем беріп, дыбыс шығарып, басынан, қанат қырынан, арқасынан, жемсауынан сылап-сипап үйретеді. Түз құстарын елу – алпыс күннен кейін ұшырып, ұсақ аңға салады. Бүркіт біршама қоңды, жемге шабытты, сергек күйде болу керек. Сондықтан әр бүркіттің тегіне, қырандығына, жасына қарай әр жағдайда берілетін жемдері болады. Мысалы, '''''«қан соқта», «жылы жұмсақ», «қызыл», «тоят»''''' деп аталатын жемдер семірту мен түлекке отырғызғанда, құстың еті төмендеп кеткенде беріледі. '''''«Тартпа», «толарсақ»''''' дейтін жемдер бүркітті ширықтыру үшін берілсе, '''''«сарбөртпе»''''' (туралған ет бір – екі рет суға шайылады) құстың етін бір қалыпты ұстау үшін, '''''«ақ жем»''''' (суға сығымдап, қан-сөлі алынған, туралған ет) құстың етін төмендету және ашқарақтануы үшін беріледі. Бүркітшінің түлекті осындай түрлі жеммен баптауын '''''«қайыру»''''' дейді. Наурыз, көкек айларынан бастап, бүркітші құсты тойғыза жемдеп түлекке отырғызады. Ол бүркіт алатын аңдардың жатағын, өрісін, ізін танып, білетін байқампаз да болады. Аңға шығарғанда бүркітшінің жанында аяқ бау, балақ бау, [[тұғыр]], балдақ, томаға, сапты аяқ, [[биялай]], жеңсе бұрау (түлкі бұрайтын айыр бас шыбық), жем қалта, [[шыжым]], пышақ, ине, тарамыс, бөлеу (бүркіт бесігі) сияқты қажетті жабдықтары болады. Бүркітші саятшылыққа бірнеше кісімен шықса, оны салбурынға шығу дейді.