|
[[Сурет:Calabi yau formatted.svg|thumb|right|250px|Көпқабатты квинтикалық Калаби – Яу қимасы . «Белгілі бір күрделі қисықтарды компьютерлік визуализациялаудың құрылымы» Amer.Math.Soc. 41(9): 1156–1163.]]
'''ЖеліСтруна теориясы''' ({{lang-en|string theory}}, кейде Струн теориясы, Жол[[Желі теориясы]], [[Ішек теориясы деп те аталуы мүмкін]]) — [[теориялық физика]]ның даму үстіндегі жаңа бір теориясы болып, [[Квант физикасы]] мен [[Жалпы салыстырмалылық теориясы]]н өзара біріктіретін теория. Бұл теория бойынша [[Қарапайым бөлшектер|бөлшектер]] [[физика]]сындағы нүкте тәрізді бөлшектер "[[ЖеліСтруна (физика)|ЖеліСтруна]]" деп аталатын бір өлшемді шындықтармен алмастырылады. ЖеліСтруна теориясы ғарыштағы барлық [[электрон]]дар, [[кварктер]] және [[нейтрино]]лар секілді микробөлшектер осы бір өлшемді «"энергетикалық желіден»" тұрады деп түсіндіеді; басқаша айтқанда, бұл теория бойынша "желілердегіструналардағы" ұқсамаған діріл режимдері табиғаттың әртүрлі негізгі бөлшектеріне сай келеді деп есептейді. Сөйтіп желіструна теориясы осы желілердіңструналардың кеңістіктегі таралуы мен өзара әсер етуін түсіндіреді. ЖеліСтруна теориясы әдетте [[Кванттық айналым гравитациясы]] теориясына қарама-қайшы болып келеді.
ЖеліСтруна көлемінен артып кеткен аралықта, бір желі бейне бір қарапайым бөлшек құсап көрінеді, оның массасын, зарядын және басқа қасиеттерін желінің тербеліс күйі белгілейді. ЖеліСтруна теориясында желініңструнаның көптеген тербелмелі күйлерінің бірі - [[гравитон]]ға, яғни [[гравитация]]лық күш туғызатын кванттық механикалық бөлшекке сәйкес келеді. Демек, желіструна теориясы дегеніміз бір [[кванттық гравитация]] теориясы.
[[Сурет:String theory.svg|thumb|right|250px|Заттың ұлғайған әртүрлі сатылары және кішірейіп Желіструна сатысында аяқталуы: 1. Материя 2. Молекулярлық құрылым (атомдар) 3. Атомдар (протондар, нейтрондар, электрондар) 4. Электроника 5. Куарк 6. ЖеліСтруна]]
Ертеректегі бөлшек теориясы барлық [[материя]]ны нөлдік өлшемдегі нүктелік бөлшектерден тұрады деп есептеді. Бұл физикалық модель көптеген физикалық құбылыстар мен мәселелерді сәтті түсіндіріп, дұрыс болжай білді және кең таралды. Бірақ бұл теория негізделген "бөлшектер моделі" түсініксіз кейбір мәселелерге дөп келді. Салыстыра айтсақ, желіструна теориясы "толқын моделіне" негізделген болып, алдыңғысы жолыққан мәселеден айналып өте алады. Тұңғиық желіструна теориясы тек желіструна пішінді заттарды ғана түсіндірмейді, ол нүкте пішінді заттарды, үлпілдек пішінді заттарды, жоғары өлшемді кеңістікті, тіпті [[параллель жаһандар]]ды да түсіндіре алады. Әрине, желіструна теориясы әлікүнге [[эксперимент]] арқылы тексерілетін дәл болжам жасай алған жоқ. Түсіндіру мүмкіндігінің кеңдігіне қарамастан, әлі де [[теория]]лық деңгейде қалып отыр.
ЖеліСтруна теориясы - [[фундаменталды физика]]ның бірқатар шүңет сұрақтарын шешуге қауқарлы. ЖеліСтруна теориясы [[Қара құрдым]] физикасы, алғашқы ғаламшар [[космология]]сы, [[ядролық физика]] және конденсацияланған заттар физикасы саласындағы көптеген мәселелерге қатысты болды және таза [[математика]]дағы бірқатар негіздік дамуларды қоздатады. ЖеліСтруна теориясы гравитация мен бөлшектер физикасының біртұтас сипаттамасын ұсынуы мүмкін болғандықтан, ол барлық нәрсе теориясына және материяның фундаменталды күштері мен формаларын сипаттайтын өзіндік математикалық модельге үміткер болады. Осы проблемалар бойынша қаншама жұмыстар жүргізілсе де, желіструна теориясы нақты әлемді қаншалықты сипаттайтыны, және оның жай-жапсарын таңдауда қаншалық еркіндік беретіні әлі де белгісіз қалып отыр.
ЖеліСтруна теориясы алғаш рет 60-шы жылдардың соңында [[қуатты ядролық күш]]тер теориясы ретінде зерттеліп, ол кейін квантты [[хромодинамика]]ға орын берді. Кейін, желіструна теориясын ядролық физика теориясы ретінде зерттеу үйлесімсіз екені анықталды, сосын бұл теория кванттық гравитация теориясының үміткері болды. ЖеліСтруна теориясының ең алғашқы нұсқасы болған [[бозон]]дық желіструна теориясы тек бозондар деп аталатын бөлшектерді қамтыды. Кейін ол [[супержелісуперструна теориясы]]на айналды, бұл бозсон мен [[фермион]] деп аталатын бөлшектер класы арасындағы [[суперсимметрия]] деп аталады. 90-шы жылдардың ортасына дейін [[супержелісуперструна]] теориясының бес дәйекті нұсқасы жасалды, олардың барлығы [[M-теориясы]]ның 11 өлшемі деп аталатын жеке теорияның әртүрлі шектеулі жағдайлары еді. 1997 жылдың соңында, теоретиктер AdS/CFT корреспонденциясы деп аталатын маңызды байланысты ашты, ол желіструна теориясын [[Кванттық өріс теориясы]] деп аталатын физика теорияымен байланыстырады.
[[Ғарыштық желіструна]]лерлар желіструна теориясының нәтижесі болып табылады.<ref name="Elements">[http://elementy.ru/news/164662 Открытие космической струны получило первое подтверждение?]</ref> «"Ғарыштық желілердің»струналардың" болу мүмкіндігі жайлы алғаш болжамдар 1976 жылы британ физигі Томас Киббл тарапынан айтылып, ал осы теорияның ары қарайғы дамуына 1981 жылы ұсыныс білдірген кеңес астрофизигі Яков Зельдович болды.<ref name="Astronet">[http://www.astronet.ru/db/msg/1187784 Астрономы открыли космическую струну?]</ref>
ЖеліСтруна теориясының қиындықтарының бірі - оның толық теориясының барлық жағдайда қанағаттанарлық анықтамасының болмауы. Тағы бір мәселе, теорияда мүмкін болатын жаһанның кең ландшафтын суреттеу ойластырылған, бұл желіструна теориясына негізделген бөлшектер физикасы теориясын тіпті де күрделілендіріп жібереді. Бұл мәселелер бойынша кейбіреулер физикалық әдістерді сынға алып, желіструна теориясын біріздендіру бойынша жүргізілген зерттеулердің құндылығына күмән туғызуда.
==Фундаменталы==
ХХ ғасырда физика заңдарын өрнектеген екі теориялық нұсқа пайда болды. Біріншісі [[Альберт Эйнштейн]]нің [[Жалпы салыстырмалылық теориясы]] болып, ол [[гравитация күші]]н және [[Уақыт-кеңістік]] құрылымын макролық деңгейде түсіндіреді. Екіншісі [[Квант физикасы]], ол физикалық феноменді [[Ықтималдық]] қағидасы бойынша микролық деңгейде түсіндіреді. 1970 жылдардың соңына дейін бұл екі нұсқа дүниенің [[Қарапайым бөлшектер]]ден [[атом]]ға дейін, одан [[Жұлдыз|жұлдыздар эволюциясы]] мен тұтас [[ғарыш]]қа дейінгі көп санды зерттелген қасиеттерін жеткілікті түсіндіре алды.<ref name="Becker, Becker 2007, p. 1">Becker, Becker, and Schwarz 2007, p. 1</ref>
Осы сәттіліктерге қарамастан, әлі де көп мәселелер шешімін таппай отыр. Қазіргі физиканың шүңет мәселесінің бірі [[Квант гравитациясы]] мәселесі.<ref name="Becker, Becker 2007, p. 1"/> Жалпы салыстырмалылық теориясы [[Классикалық физика]] нұсқасы бойынша өрнектелген, дегенмен басқа [[фундаменталды күштер]] Квант механикасы нұсқасы бойынша өрнектелген. Квант механикасының ережелері мен жалпы салыстырмалылық өзара үйлесу үшін гравитациялық квант теориясы қажет болды. Бірақ квант теориясының жалпылық ережесі арқылы гравитациялық күшті түсіндіруге қолданғанда қиындық туындады.<ref>Zwiebach 2009, p. 6</ref> Кванттық гравитацияның біртұтас теориясын жетілдіру мәселесінен басқа, [[Атом ядросы]] физикасы, [[Қара құрдым]] физикасы, [[Алғашқы әлемғалам]] физикасы қатарлы көптеген басқа фундаменталды мәселелер туындады. Мәселен, физиктер [[кварк]] [[Конфайнмент]] құбылысын, [[Қара құрдым парадоксі]]н және [[Қараңғы энергия]]ның пайда болуын түсіну үшін әлі де жұмыс істеуде.
== Дереккөздер ==
==Сыртқы сілтемелер==
* [https://www.youtube.com/watch?v=u2a6OTIpgjM Желі (Струн)Струна теориясы деген не? (Қазақша)]
* [https://prezi.com/p/zsdnqnhpwfov/presentation/ Желі (Струн)Струна теориясы туралы слайд (Қазақша)]
* [https://www.youtube.com/watch?v=Da-2h2B4faU ЖеліСтруна теориясы деген не? (Ағылшынша)]
* [https://www.youtube.com/watch?v=25haxRuZQUk ЖеліСтруна теориясы және М-теориясы]
* [https://www.khanacademy.org/science/ap-physics-1/ap-mechanical-waves-and-sound/standing-waves-ap/v/standing-waves-on-strings Хан академиясы - ЖелілікСтруналық толқын]
* [https://www.abc.net.au/news/science/2019-08-29/string-theory-explainer-what-is-the-universe-made-of/11428656|Неге ЖеліСтруна теориясы?]
[[Санат:Гравитация теориясы]]
[[Санат:ЖеліСтруна теориясы]]
[[Санат:Қарапайым бөлшектер физикасы]]
| 