Қарасай ауданы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
{{Қазақстан ауданы
|ауданның атауы = Қарасай ауданы
|елтаңба = Coat_of_Arms_of_Karasay_District.svg
|картату = Karasay District Kazakhstan.png=
|елтаңба сипаттамасы =
|әкімшілік бірліктің картасы =
|ту сипаттамасы =
|lat_dir = N |lat_deg= 43|lat_min= 11|lat_sec=57
|lon_dirlat_dir = EN |lon_deglat_deg = 7643 |lon_minlat_min = 3711 |lon_seclat_sec =17 57
|lon_dir = E |lon_deg = 76 |lon_min = 37 |lon_sec = 17
|облысы = Алматы облысы
|құрылған уақыты = 1929 жыл
|тұрғыны = 170 495<ref>[http://www.stat.gov.kz/dinamika/dinamikadem.htm Алматы облысының Статистика департаменті. 01.07.2019]</ref>
|санақ жылы = 2019
|халық саны бойынша орны = 2-ші
|ұлттық құрамы = [[қазақтар]] (58,18 %)<br /> [[орыстар]] (21,67 %)<br /> [[түріктер]] (6,22 %)<br /> [[әзірбайжандар]] (3,45 %)<br /> [[ұйғырлар]] (2,47 %)<br /> [[күрттер]] (2,25 %)<br /> [[татарлар]] (1,10 %)<br />[[немістер]] (1,00 %)<br /> [[украиндар]] (0,70 %)<ref name="Stat2019">[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/Bull_Hsany2010.rar ҚР халқының саны мен ұлттық құрамы 1.01.2010]</ref><ref name="пер.2019">[http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-ethnic2019.htm Қазақстан Республикасының ұлттық құрамы 2019 жылы]</ref>
|жер аумағы = 2300
|жер аумағы бойынша орны = 16-шы
|тығыздығы =
|телефон коды =
|пошта индексі = 040900-040932
|аудан орталығы = [[Қаскелең]]
|ауылдық округтер саны =10 12
|кенттік әкімдіктер саны =
|қалалық әкімдіктер саны = 1
|ауылдар саны = 48
|қалалар саны = 1
|әкімдіктің мекенжайы = 040900 Қаскелен қ. Абылай хан көшесі 213
|әкімі = [[Далабаев Жандарбек Ермекұлы]]
|әкімдіктің мекенжайы = 040900 Қаскелен қ. Абылай хан көшесі 213
|сайты = http://karasay.zhetisu.gov.kz/
|құрылған уақыты = 1929 жыл
|жер аумағы = 23002 мың
|жер аумағы бойынша орны = 16-шы
|тұрғыны = 170270 495673<ref>[http://www.stat.gov.kz/dinamika/dinamikadem.htm Алматы облысының Статистика департаменті. 01.07.2019]</ref>
|халық саны бойынша орны = 2-ші
|санақ жылы = 2019
|тығыздығы =
|тығыздығы бойынша орны =
|ұлттық құрамы = {{nobr|[[қазақтар]] (77,81%)}}, {{nobr|[[орыстар]] (11,13%)}}, {{nobr|басқалары (11,06%)}}<ref>[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/Bull_Hsany2010.rar Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі. Қазақстан Республикасы тұрғындарының облыстар, қалалар мен аудандар, жынысы мен жас ерекшелігі топтары, этностық бөлігі бойынша 2019 жылдың басындағы саны]</ref><ref name="пер.2019">[http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-ethnic2019.htm 2019 жылғы санақ бойынша Қазақстан тұрғындарының ұлттық құрамы]</ref>
|телефон коды =
|пошта индексі =040900-040932<ref name="kazindex.ru">[http://kazindex.ru/02/17.html Қазақстан почталық индекстері]</ref>
|сайты = http://karasay.zhetisu.gov.kz/
|карта =
|әкімшілік бірліктің картасы = Karasay District Kazakhstan.png
|ортаққордағы санаты =
}}
'''Қарасай ауданы''' — [[Алматы облысы|Алматы облыстың]]ның оңтүстігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлік. [[1929 ж.жыл|1929]] жылы құрылған. Алғашында "Ленин", кейіннен ([[1935 жыл|1935]] ж. дейін) "Калинин", [[1935 жыл|1935]] жылдан "Қаскелең", [[1998 ж.жыл|1998]] жылғы қыркүйек айынан қазіргі атымен аталады. Жерінің аумағы 2,1 мың км². Тұрғын халқының саны 159,1 мың адам (2003). Аудан аумағындағы 67 елді мекен 1 қалалық әкімшілікке және 12 ауылыдық әкімшілік округке біріктірілген.
==Географиясы==
оңтүстік, оңтүстікбатыс бөлігі таулы (іле Алатауының биік шыңды сілемдері), орталық бөлігі сай-жыралармен тілімделген жазық. Ауданның ең биік жері — [[Іле Алатауы]] баурайынан Ақсай өзені бастау алатын Айдатау шыңы (4029 м). Шыңды мәңгі мұз бен қар басқан. Таулы шың қырғыз елі шекарасы тұсыңда орналаскан. [[Іле Алатауы]]ның осы батыс бөлігінде биіктігі 3000 м-ден асатын бірнеше таулар мен асулар (Тікқия, Үшқоңыр, Кебеже, Айғайтас, Көкөзек, Көктөбе, Емеген, құмбел, Қаскелең, да 1000 мм-ге дейін жетеді. Аудан жерімен Қаскелең, Шамалған (Қасқасу), ұзынқарғалы, Ақсай, Үлкен Алматы өзенідері ағып өтеді. Мұнда таудың қара топырағынан бастап, қуаң даланың бозғылт қоңыр, сұр топырағына дейінгі барлық табиғи белдемге тән топырақ түрлері одан басқа орыс (27%), түріктер (6%), әзірбайжандар (3,2%), ұйғырлар (2,6%), немістер (1,7%), татарлар (1,3%), күрдтер (1,3%), украиндер (1,2%), т.б. ұлт өкілдері тұрады. Халық негізінен ауданның жазық бөлігінде қоныстанған. Оның орташа тығызд. 1 км²-қа шаққанда бар. Негізінен халық тығыз қоныстанған әрі шаруашылық тұрғыдан жақсы игерілген өңірі теңіз деңтейінен 800-1100 м биіктікті қамтыған. Климаты континенттік, қысы біршама жұмсақ, жазы ьгстық. Қаңтардың жылдық орташа жұмсақсы — -6-9°С, шілдеде 22-24°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері жазық өңірде 300-500 мм, таукездеседі. Биік таулы белдеуде алмұрт, шие, алма, өрік, долана, арша, шырша, альпілік, субальпілік шалғын, жазық өңірде бетеге, жусан, ебелек, т.б. астық тұқымдас шөптесін өседі. Жануарлардан: арқар, таутеке, қасқыр, түлкі, қоян, борсық; құстардан: ұлар, кептер, бүркіт, сұңқар, т.б. мекендейді.
==Халқы==
Ауданның халқы көп ұлтты. Негізгі халқы қазақтар (51%), 65,3 адамнан келеді. Бұл көрсеткіш республика көрсеткіштен 11 есе көп. Тұрғын халықтың 24% қалалы елді мекендерде тұрады. ірі елді мекендері: Қаскелең қсы (36,6 мың адам), Шамалған (10,5), Шамалған станциясысы (9,1), Алатау (7,2), Каменка (6,8), Қарағайлы (6,0), Көксай (5,1), Абай (4,4), іргелі (4,5), Жалпақсай (4,1) және Ақжар (3,9) ауылдары.
==Өнеркәсіп орындары==
Ауданда 1997 ж. етті-сүтті мал, құс, көкөніс, картоп, жеміс - жидек өсіруге мамандандырылған 20 шаруашылык, 4 ҒЗИ, ауыл шаруашылығы машиналарын сынау, құс есіру, тәжірибе станциясылары болған. Олардың негізінде 1997 жылдан 14 өндірістік кооператив, 2 [[ЖШС]], 3088 шаруа қожалығы құрылды. Сондай-ақ, 1 асыл тұқымды, 2 тәжірибе шаруашылығы, 1 акц. қоғамға біріктірілді. Олар жеке меншік, шетел инвестициясына өндіріс орындарын ашу бағытында жұмыс істеуде. "[[Хамле]]" ЖШС төтті тоқаштар өндіру, "Синтекс — 396 Қазақстан" ЖШС-і темекі өнімдерін, "Либелла-Ботлерс-Алматы" ЖШС-і алкогольсіз сусындар өндіреді.
==Ауыл шаруашылығы==
Ауыл шаруашылығы саласында да ірі өзгерістер бар. 2002 ж. 1 қаңтарындағы есеп бойынша, аудан аумағында 3019 шаруа қожалығы құрылған. 2001 ж. Жаңа Шамалған темір жол стансасында ([[Шамалған стансасы]]) 15,2 мың т жүгері, картоп өнімдерін қайта өндейтін зауыт салынды. Жандосов ауылында асыл тұқымды бәйге аттарын күтіп-баптау, ат спортын жан-дандыру бағытындағы ипподром іске қосылды. Қарасай ауылының ауылыш-на жарамды жер 512,3 мың га, оның ішінде 49,3 мың га егістік, 22,1 мың га жайылым, 1,4 мың га шабындық бар. Аудан аумағында бірнеше ірі республика және облыс бағыныстағы көсіпорындар мен ұйымдар орналасқан. Олар: "Арал" сауықтыру-емдеу акц. қоғамы (Райымбек ауылы), облыс қан беру орталығы (Қаскелең қ.), ішімдікке құмарларды емдеу мекемесі (Ерменсай ауылы), Ақсай балалар клиникалық ауруханасы (Ақсай ауылы), 2 әскери бөлім (Ақжар және Шамалған ауылыдары), іле-Алатау ұлттық демалыс аймағы (Таусамал ауылы), Қаскелең аң аулау орман ш-ғы (Шамалған темір жолы. стансасы), Бірінші Май тәжірибе ш-ғы (Әшекеев ауылы), Білім және ғылым министрлігіне қарайтын Қазақстан республика академиялық аграрлық зерттеулер Орталығының қазыналық көсіпорыны, Мемл. қазыналық асыл тұқымды мал зауыты (Каменка ауылы), Қаскелең қ-лық баспаханасы, мемлекеттік "Водоканал" коммуналдық кәсіпорыны (Қаскелең қ.), Қазақ мал шаруашылығы ҒЗИ (Каменка ауылы), Қазақ көкөніс және картоп өсіру ҒЗИ (Қайнар ауылы), Қазақ өсімдік қорғау ҒЗИ (Қарғалы ауылы), ҚР ауыл шаруашылығы мин-гі Қ. ауылы бойынша аумақтық комитеті (Қаскелең к ), Вильяме атындағы Қазақ егіншілік ҒЗИ (Алмалыбақ ауылы), Қазақ мемлекеттік аграрлық университетінің Еңбекші ауыл шаруашылығы өндірістік көсіпорны (Еңбекші ауылы), Қазақ құс өсіру [[ҒЗИ]] (Алма-лыбақ ауылы), Республикалық оқу-сауықтыру "[[Бөбек]]" орталығы мемлекеттік коммуналдық кәсіпорны, мемлекеттік кәсіпорын департаменті "Жер астын зерттеу институты" көсіпорнының филиалы (Қаскелең қ.). Қ. ауданында мәдени және білім беру мекемелерінен 53 кітапхана, 1 музей, 7 мәдениет үйі, 1 колледж, 3 көсіптік-техн. мектеп, 46 жалпы білім беру орны, 2 балабақша тіркелген. Емдеу мекемелерінен "Сарыарқа", "Алма-Арасан", "Қарғалы", емдеу-сауықтыру орындары, "Орленок", "Электрон" оқушылар лагерлері, "Энергетик" демалыс үйі мен оқушылар лагерлері, сонымен бірге [[Қаскелең қалалық орталық ауруханасы]], [[Шамалған ауылы]] мен Шамалған темір жолы станциясыларындағы ауылыдық ауруханалар елге қызмет көрсетеді. Басқа елді мекендерде 30 ауылыдық дәрігерлік амбулаториялар мен фельдшеракушерлік пункттер бар. Аудан жерімен халықаралық маңызы бар Алматы-Қарағанды-Астана және Ташкент-Шымкент-Тараз-Бішкек-Алматы транзиттік автомобиль жолдары өтеді.
<ref>Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3</ref>
 
== Географиялық орны, жер бедері ==
==Сыбайлас жемқорлық==
Оңтүстік, оңтүстікбатыс бөлігі таулы ([[Іле Алатауы]]ның биік шыңды сілемдері), орталық бөлігі сай-жыралармен тілімделген жазық. Ауданның ең биік жері — Іле Алатауы баурайынан Ақсай өзені бастау алатын Айдатау шыңы (4029 м). Шыңды мәңгі мұз бен қар басқан. Таулы шың қырғыз елі шекарасы тұсыңда орналасқан. Іле Алатауының осы батыс бөлігінде биіктігі 3000 м-ден асатын бірнеше таулар мен асулар (Тікқия, Үшқоңыр, Кебеже, Айғайтас, Көкөзек, Көктөбе, Емеген, Құмбел, Қаскелең) бар. Аудан жерімен [[Қаскелең (өзен)|Қаскелең]], [[Шамалған (өзен)|Шамалған]] (Қасқасу), [[Ұзынқарғалы]], [[Ақсай (өзен, Алматы облысы)|Ақсай]], [[Үлкен Алматы (өзен)|Үлкен Алматы]] өзенідері ағып өтеді.
Қарасай ауданында сыбайлас жемқорлық оқиғалары жиі тіркеледі. ҚР Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі 2018 жылы Қарасай ауданы, Елтай ауылдық округінің әкімін пара алуға байланысты күдікпен ұстады.<ref>[https://www.lenta.inform.kz/kz/ayel-akim-paramen-ustaldy_a3317334 Әйел әкім парамен ұсталды]</ref>
 
== Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі ==
2018 жылы Қарасай ауданы прокуроры Д. Аязбаевтың жер телімінің пайдалану мақсатын өзгерту және қайта рәсімдеу ісіне заңсыз араласқанын анықтады. Д. Аязбаев өкілеттігін асыра пайдаланғаны үшін сотқа беріліп, теріс негіздер бойынша прокуратура органдары қатарынан шығарылды, арнайы шені алынып тасталды.<ref>[http://prokuror.gov.kz/kaz/baspasoz/akparaty/bas-prokuratura-eki-audandyk-prokurordy-zhemkorlyk-ushin-zhauapka-tartpak Бас прокуратура екі аудандық прокурорды жемқорлық үшін жауапқа тартпақ]</ref>
Климаты континенттік, қысы біршама жұмсақ, жазы ыстық. Қаңтардың жылдық орташа жұмсақсы — -6-9°С, шілдеде 22-24°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері жазық өңірде 300-500 мм. Мұнда таудың қара топырағынан бастап, қуаң даланың бозғылт қоңыр, сұр топырағына дейінгі барлық табиғи белдемге тән топырақ түрлері Биік таулы белдеуде алмұрт, шие, алма, өрік, долана, арша, шырша, альпілік, субальпілік шалғын, жазық өңірде бетеге, жусан, ебелек, т.б. астық тұқымдас шөптесін өседі. Жануарлардан: арқар, таутеке, қасқыр, түлкі, қоян, борсық; құстардан: ұлар, кептер, бүркіт, сұңқар, т.б. мекендейді.
 
== Шаруашылығы ==
2019 жылы Қарасай ауданы Полиция басқармасының тергеушісі жемқорлыққа байланысты ұсталды.<ref>[https://qamshy.kz/article/52372-almaty-oblysynynh-politseyleri-paramen-ustaldy Алматы облысының полицейлері парамен ұсталды]</ref> Сондай-ақ мектеп директорлары да жиі жиі парақорлық скандалдарына тап болады.<ref>[https://qazaqstan.tv/news/127605/ Алматы облысында мектеп директоры пара алу фактісі бойынша тергелуде]</ref>
Ауданда [[1997 ж.жыл|1997]] жылы етті-сүтті мал, құс, көкөніс, картоп, жеміс - жидек өсіруге мамандандырылған 20 шаруашылык, 4 ҒЗИ, ауыл шаруашылығы машиналарын сынау, құс есіру, тәжірибе станциясылары болған. Олардың негізінде 1997 жылдан 14 өндірістік кооператив, 2 [[ЖШС]], 3088 шаруа қожалығы құрылды. Сондай-ақ, 1 асыл тұқымды, 2 тәжірибе шаруашылығы, 1 акц. қоғамға біріктірілді. Олар жеке меншік, шетел инвестициясына өндіріс орындарын ашу бағытында жұмыс істеуде. "[[Хамле]]" ЖШС төтті тоқаштар өндіру, "Синтекс — 396 Қазақстан" ЖШС-і темекі өнімдерін, "Либелла-Ботлерс-Алматы" ЖШС-і алкогольсіз сусындар өндіреді.
 
=== Ауыл шаруашылығы (тарихы) ===
2020 жылы Қарасай ауданы әкімінің орынбасары ірі көлемде 33 миллион теңге пара алған<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/crime/karasay-audanyi-akmnn-oryinbasaryi-para-retnde-33-million-309694/ Қарасай ауданы әкімінің орынбасары пара ретінде 33 миллион теңге алған]</ref><ref>[https://kaz.zakon.kz/5026364-kerb-la-audany-k-m-apparatyny-basshysy.html Кербұлақ және Қарасай ауданында шенеуніктер жемқорлық күдігіне ілінді]</ref>.
Ауыл шаруашылығы саласында да ірі өзгерістер бар. [2002 ж.жылғы 1 қаңтарындағы есеп бойынша, аудан аумағында 3019 шаруа қожалығы құрылған. 2001 ж. Жаңа Шамалған темір жол стансасында ([[Шамалған стансасы(станция)|Шамалған]]) 15,2 мың т жүгері, картоп өнімдерін қайта өндейтін зауыт салынды. Жандосов ауылында асыл тұқымды бәйге аттарын күтіп-баптау, ат спортын жан-дандыру бағытындағы ипподром іске қосылды. Қарасай ауылының ауылыш-на жарамды жер 512,3 мың га, оның ішінде 49,3 мың га егістік, 22,1 мың га жайылым, 1,4 мың га шабындық бар. Аудан аумағында бірнеше ірі республика және облыс бағыныстағы көсіпорындар мен ұйымдар орналасқан. Олар: "Арал" сауықтыру-емдеу акц. қоғамы (Райымбек ауылы), облыс қан беру орталығы (Қаскелең қ.), ішімдікке құмарларды емдеу мекемесі (Ерменсай ауылы), Ақсай балалар клиникалық ауруханасы (Ақсай ауылы), 2 әскери бөлім (Ақжар және Шамалған ауылыдары), іле-Алатау ұлттық демалыс аймағы (Таусамал ауылы), Қаскелең аң аулау орман ш-ғы (Шамалған темір жолы. стансасы), Бірінші Май тәжірибе ш-ғы (Әшекеев ауылы), Білім және ғылым министрлігіне қарайтын Қазақстан республика академиялық аграрлық зерттеулер Орталығының қазыналық көсіпорыны, Мемл. қазыналық асыл тұқымды мал зауыты (Каменка ауылы), Қаскелең қ-лық баспаханасы, мемлекеттік "Водоканал" коммуналдық кәсіпорыны (Қаскелең қ.), Қазақ мал шаруашылығы ҒЗИ (Каменка ауылы), Қазақ көкөніс және картоп өсіру ҒЗИ (Қайнар ауылы), Қазақ өсімдік қорғау ҒЗИ (Қарғалы ауылы), ҚР ауыл шаруашылығы мин-гі Қ. ауылы бойынша аумақтық комитеті (Қаскелең к ), Вильяме атындағы Қазақ егіншілік ҒЗИ (Алмалыбақ ауылы), Қазақ мемлекеттік аграрлық университетінің Еңбекші ауыл шаруашылығы өндірістік көсіпорны (Еңбекші ауылы), Қазақ құс өсіру [[ҒЗИ]] (Алма-лыбақ ауылы), Республикалық оқу-сауықтыру "[[Бөбек]]" орталығы мемлекеттік коммуналдық кәсіпорны, мемлекеттік кәсіпорын департаменті "Жер астын зерттеу институты" көсіпорнының филиалы (Қаскелең қ.). Қ. ауданында мәдени және білім беру мекемелерінен 53 кітапхана, 1 музей, 7 мәдениет үйі, 1 колледж, 3 көсіптік-техн. мектеп, 46 жалпы білім беру орны, 2 балабақша тіркелген. Емдеу мекемелерінен "Сарыарқа", "Алма-Арасан", "Қарғалы", емдеу-сауықтыру орындары, "Орленок", "Электрон" оқушылар лагерлері, "Энергетик" демалыс үйі мен оқушылар лагерлері, сонымен бірге [[Қаскелең қалалық орталық ауруханасы]], [[Шамалған ауылы]] мен Шамалған темір жолы станциясыларындағы ауылыдық ауруханалар елге қызмет көрсетеді. Басқа елді мекендерде 30 ауылыдық дәрігерлік амбулаториялар мен фельдшеракушерлік пункттер бар. Аудан жерімен халықаралық маңызы бар Алматы-Қарағанды-Астана және Ташкент-Шымкент-Тараз-Бішкек-Алматы транзиттік автомобиль жолдары өтеді.<ref>Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3</ref>]
 
== Халқы ==
2020 жылы Қарасай ауданының Төтенше жағдайлар жөніндегі бөлімі бастығы мен аға инженеріне қатысты сотқа дейінгі тергеуді тіркеді.<ref>[http://qaz.infozakon.kz/gov/8028-sybaylas-zhemorly-ylmysty-y-bzushylytardy-tken-aptaday-keybr-faktler.html Сыбайлас жемқорлық қылмыстық құқық бұзушылықтардың өткен аптадағы кейбір фактілері]</ref>
Аудан халқының саны 270 673 адам ([[2019 жыл|2019]]), ұлттық құрамы: [[қазақтар]] (77,81%), [[орыстар]] (11,13%), басқалары (11,06%).
 
== Ауылдық округтер ==
Аудандағы 49 елді мекен 1 қалалық әкімдігі мен 10 ауылдық округке біріктірілген:
#[[Қаскелең қаласы]]
#* [[ІргеліӘйтей ауылдық округі]]
#* [[ЩамалғанЕлтай ауылдық округі (Қарасай ауданы)|Елтай ауылдық округі]]
#* [[ҰмтылЖамбыл ауылдық округі (Қарасай ауданы)|Жамбыл ауылдық округі]]
#* [[Жандосов ауылдық округі]]
#* [[Бірінші МайЖаңашамалған ауылдық округі]]
* [[Қаскелең қалалық әкімдігі]]
#[[Райымбек ауылдық округі]]
#* [[ЖаңашамалғанПервомай ауылдық округі (Қарасай ауданы)|Первомай ауылдық округі]]
#* [[ЕльтайРайымбек ауылдық округі]]
#* [[ӘйтейҰмтыл ауылдық округі]]
#* [[ЖамбылШамалған ауылдық округі]]
#* [[РайымбекІргелі ауылдық округі]]
 
== Дереккөздер ==