Ноғай ордасы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш «Nogayh.png» деген аластатылды, бұны Ортаққордың қатысушысы Martin H. жойған, себебі: Copyright violation: unfree image [[commons:Commons:Image casebo
ш r2.6.1) (Боттың үстегені: ba, ca, cs, de, en, es, fr, hu, it, ja, lt, lv, mn, pl, pnb, pt, ru, tr, tt, uk, vi, zh
1-жол:
 
 
'''НОҒАЙ ОРДАСЫ''', Маңғыт ұлысы – [[Алтын Орда]] ыдырап, [[Ақ Орда]] әлсірегеннен кейін Бат. Қазақстан жеріне іргелес аймақта пайда болған мемлекеттік бірлестік. Негізгі аумағы Еділ мен Жайық аралығы болғанымен, шығыста Жайықтың сол жағасына, солт.-шығыста Бат. Сібір ойпатына дейін, солт.-батыста Қазанға дейін, оңт.-батыста [[Арал]], [[Каспий]] т-не дейін, кейде [[Маңғыстау]] мен [[Хорезм]]ге дейінгі алқапты қамтыды. Н. о. алғашында осы бірлестіктің негізін қалаған маңғыттардың атымен [[“Маңғыт Ордасы”]] аталған. “Ноғай” атауы бұдан кейініректе, алғаш орыс [[жылнама]]ларында (1479), кейін шығыс деректерінде (1500) пайда болған. Бұл атаудың шығу тегі туралы көптеген зерттеушілер 13 ғ-дың 2-жартысында Алтын Орда әскерінің қолбасшысы [[Ноғай]] иелігіне қараған ұлыс халқы “ноғай”, “ноғайлы” аталғандықтан деп санайды. Тарихи жазба деректерге қарағанда Н. о-ның негізін [[Едіге]] қалаған. Ол 15 жыл (1396 – 1411) Алтын Ордадағы билікті түгелдей өз қолына ұстаған тұста иелігіндегі ноғай ұлысы даралана бастады. Кастилия елшісі Р.Г. Клавихоның жазбасында Едіге ордасы 200 мыңнан астам жасақ ұстағаны айтылады. Ол Алтын Орданы өзі қойған хандар арқылы басқарып, “бектер бегі” немесе “ұлы әмір” атағына ие болған. Ибн Арабшахтың айтуынша, оның жиырма баласының әрқайсысы жеке иеліктерде билік жүргізіп, әскер ұстаған. Н. о-ның даралануы 13 ғ-дың 2-жартысында басталып, [[Нұр әд-Дин]]нің (1426 – 40) тұсында аяқталды. Орт. – [[Жайық]] өз-нің төм. саласы, [[Сарайшық]] қ. болды. Алтын Орда ыдырағаннан кейін пайда болған өзге де ордалар сияқты Н. о-нда этн. құрылымнан гөрі, саяси құрылым басым еді. Бас билікті “бектер бегі”, әмір атқарды. Негізгі бұқарасы “ұлыс адамдары” (ноян, мырза, князь, т.б.), “қара халық” деп аталды. Хан тағы тек Шыңғыс хан әулетінің ғана үлесі болса да, Н. о-ның саяси үстемдігі, экон. тіршілігі маңғыт әмірлерінің, яғни Едіге ұрпағының қолында болып, билік атадан балаға көшіп отырды. 15 ғ-дың орта шенінде ноғайлар [[Сырдария]]ның орта ағысындағы қалаларды басып алып, [[Шығ. Дешті Қыпшақ]]тың саяси өмірінде Едігінің ұрпақтары [[Уақас би]], [[Мұса мырза]], [[Жаңбыршы]], т.б. басты рөл атқарды. Ұлыстар мен ру-тайпалар арасында билік үшін, жайылымдық жер үшін үздіксіз күрес жүрді. Халқының негізгі кәсібі көшпелі мал ш. болды. Н. о-ның құрамына енген тайпалар ([[маңғыт]], [[алшын]], [[жалайыр]], қаңлы, керей, қыпшақ, найман, ар-ғын, тама, т.б.) кейіннен қазақ халқының этн. құрамын қалыптастыруда үлкен рөл атқарды. Ш.Уәлиханов Н. о. мен Қазақ хандығы халқының туыстығы туралы “бауырлас орда” деп атаған (қ. Қазақ-ноғай қарым-қатынастары). 15 ғ-дың аяғында Н. о. орыс мемлекетімен саяси және сауда-экон. байланыстар орнатып, ноғай билеушілері Мәскеу мен Қазан базарларына жыл сайын мыңдаған жылқы мен қой өткізіп тұрды. 16 ғ-дың 2-жартысында [[Қазан]] мен [[Астрахан]] хандықтарын[[ Ресей]] жаулап алғаннан кейін Н. о. әлсіреп, бірнеше ұлыстарға, ордаларға бөлінді. Солт. Кавказда Кіші Ноғай ордасы, Жем, Ойыл жағалауларында Алты ұлыс ордасы құрылды. Исмаил мырзаның қарамағындағы тайпалар Үлкен Ноғай ордасын құрып, 1557 ж. Орыс мемлекетіне бағынды. [[Еділ ]]қалмақтарының шабуы¬лынан кейін 1634 ж. ноғайлар Еділдің оң жағалауына көшіп, Кіші Ноғай ордасымен бірікті де, Қырым хандығына тәуелді болды. Н. о. ыдырағаннан кейін қазақ жерінде қалған ел Қазақ хандығы құрамына енді. Н. о. түркі халықтары тарихында үлкен із қалдырды. Қазақ, қарақалпақ, өзбек, татар, башқұрт, т.б. түркі халықтарының ұлт болып қалыптасуында Н. о-на кірген тайпалардың үлесі өте мол. Олардан аса үлкен мәдени мұра қалды; қ. [[Ноғайлы дәуірінің әдебиеті]].
{{stub}}
{{wikify}}
[[Санат:category]]
 
[[ba:Нуғай Урҙа]]
[[ca:Horda de Nogai]]
[[cs:Nogajská horda]]
[[de:Nogaier-Horde]]
[[en:Nogai Horde]]
[[es:Horda de Nogái]]
[[fr:Horde Nogaï]]
[[hu:Nogaji Tatár Kánság]]
[[it:Orda Nogai]]
[[ja:ノガイ・オルダ]]
[[lt:Nogajų Orda]]
[[lv:Nogaju orda]]
[[mn:Ногайн Орд]]
[[pl:Orda Nogajska]]
[[pnb:نگوئے اردو]]
[[pt:Horda Nogai]]
[[ru:Ногайская Орда]]
[[tr:Nogay Orda]]
[[tt:Ногай Урдасы]]
[[uk:Ногайська орда]]
[[vi:Thị tộc Nogai]]
[[zh:諾蓋汗國]]