Жәнібек Тархан Қошқарұлы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Automated import of articles |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
Жәнібек Тархан Қошқарұлы, [[Шақшақ Жәнібек]] (1693 — 1752, [[Қостанай облысы]] [[Жангелдин ауданы]] [[Тосын құмы]]) — қазақ халқының [[жоңғар шапқыншылығы|жоңғар шапқыншылығына]] қарсы азаттық күресінің [[қаҺарман|қаҺарманы]]. [[Орта жүз]] құрамындағы [[арғын]] тайпасының [[момын руы|момын руынан]] шыққан. Атасы [[Шақшақ Аманжолұлы]] “''Еңсегей бойлы Ер Есім''” атанған атақты [[ Есім хан]] қолбасшыларының бірі болған. Жәнібек Тархан 1710 жылы он жеті жасында [[Тәуке хан|Тәуке ханның]] қолымен бірге жауға шауып, жекпе-жекте қалмақтың бас батырын өлтірген. [[Абылай хан|Абылай ханның]] тұсында қол бастап, ханның негізгі кеңесшілерінің бірі болған, ел басқару және мемлекетаралық қатынастарға белсене араласқан. 1717 жылғы [[Аягөз]] маңындағы шайқаста 24 жасында қол бастап, ерлік көрсеткен. 1723 жылдан бастап Жәнібек Тархан бір жағынан, [[Кіші жүз ]] жасақтарына көмектесіп [[Еділ]] қалмақтарымен, екінші жағынан, [[Бөгембай]], [[Қабанбай]], [[Малайсары]], [[Райымбек]], [[Өтеген]] батырлармен бірге оңтүстікте жоңғар шапқыншылығына тойтарыс беріп отырды. 1726 жылы [[Ордабасы|Ордабасыдағы]] ұйғарымнан кейін құрылып, [[Сарысу]] өзенінің [[Бұланты]] саласының бойында жоңғарларға ойсырата соққы берген біріккен қазақ жасағының құрамында Орта жүз әскерлерінің ең ірі қолын Жәнібек Тархан басқарған. Ел жадында сақталған аңыз әңгімелер бойынша, [[Төле би|Төле бидің]] түйесін бағып жүрген Сабалақтың (болашақ Абылай ханның) [[Ташкент|Ташкентті]] билеген [[Уәли]] сұлтанның баласы екенін алғаш жария еткен де, Абылай хан тағына отырғанда оған бата берген де Жәнібек Тархан болған. Ол 1740 — 1741 жылы жоңғар қоңтайшысының тұтқынындағы Абылайды құтқарып алуда да ерекше дипломатиялық шеберлік танытқан. [[Орынбор]] комиссиясының бастығы [[Неплюев|И.И. Неплюевпен]] арадағы қатынасын ұтымды пайдаланып, жоңғар қоңтайшысына арнаулы елшілік шығартқан, бұл іске [[Әбілмәмбет]], [[Әбілқайыр]] хандарды да араластырып, ақыры Абылайды басқа адаммен аманатқа ауыстырып алған. Жәнібек Тархан 1732 жылы жеті мың қолдық жоңғар әскерлері Орта жүзге шабуыл жасағанда қазақ әскерлеріне басшылық еткен. Жәнібек Тархан бастаған қазақ жасақтары саны жағынан анағұрлым басым басқыншыларға тойтарыс береді. Бірақ үздіксіз шапқыншылықтан әбден титықтаған Қазақ елі [[Ресей]] патшасынан көмек сұрауға мәжбүр болады. Жәнібек Тарханның қазақ даласының тұтастығы мен елінің еркіндігі жолындағы саяси күресінің елеулі белестері осы кезеңде басталды. Абылай хан да, Жәнібек Тархан да Ресей мемлекетінің қазақ жеріне бекіністер салуына үзілді-кесілді қарсы шыққандарына қарамастан 1740 жылы шекара комиссиясының бастығы [[Урусов|В.А. Урусовпен]] қазақ-орыс сауда қатынасын орнатуға, саяси байланыстарды одан әрі нығайтуға бағытталған келіссөздерге қатысқан. Ресей әкімшілігі [[Орта Азия|Орта Азиядан]] Орынборға қатынап тұрған сауда керуендерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуді Жәнібек Тарханға жүктеген. Кейін Жәнібек Тархан да Абылай сұлтан, Әбілмәмбет хан, Қабанбай, Бөгембай батырлармен бірге Орта жүздің Ресейдің қол астына өтуін ресми тіркеген құжатқа қол қойды. Осы тұста, 1743 жылы 11 шілдеде Ресей патшайымы [[Елизавета Петровна|Елизавета Петровнаның]] жарлығымен Қошқарұлы Жәнібекке [[тархан]] атағы берілді. Орта жүз хандығының билігі Абылайдың қолына көшкеннен кейін Жәнібек Тарханның өкілдігі де жоғарылады. [[Уәлиханов|Ш.Уәлихановтың]] пікірінше, Жәнібек Тархан көп тыңдап, аз сөйлейтін, ердің құнын екі ауыз сөзбен шеше алатын әділ де шешен адам болған. Жәнібек Тарханның үлкен бәйбішесі — [[Тұрсынбай]] датқаның қызы, екінші әйелі — Әйтеке бидің қызы, үшіншісі — қалмақ ханының қызы, кіші әйелі — [[Қосым батыр|Қосым батырдың]] қызы. Бұлардан тараған [[Дәуітбай]], [[Жауғашар]], [[Ақпанбет]], [[Тоқпанбет]], [[Деріпсалы]], [[Тоқтамыс]] ұрпақтары қазіргі уақытта, негізінен, [[Қостанай облысы]] [[Жангелдин ауданы|Жангелдин ауданында]] тұрады. Жәнібек Тарханның мәйіті [[Түркістан|Түркістанға]] жеткізіліп, [[Қожа Ахмет Иасауи]] кесенесіне жерленген. Батыр есімі [[Бұқар жырау]], [[Тәтіқара ақын]], [[Абыз әулие]] жырларында кездеседі. Халық [[ақын|ақыны]] [[Иманжан Жылқайдаров|Иманжан Жылқайдаровтың]] жырлауында бізге жеткен “[[Шақшақ Жәнібек батыр]]” жырында, Көкбайдың “Абылай” дастанында Жәнібек Тарханның ер тұлғасы нанымды сомдалған. 1993 жылы [[Арқалық|Арқалық қаласында]] батырға ескерткіш орнатылды.
==Сілтеме==
Қазақ энциклопедиясы
{{stub}}
{{wikify}}
[[Санат: Тұлға]]
| |||