|
[[File:brustwirbel oben.png|thumb| alt=A.| ''[[Кеуде омыртқасы]]''.]]
'''Омыртқа''' (vertebraе) – тұлға тірек [[қаңқа]]сын құратын [[сүйек]]тердің бірі. Омыртқаның қалың да жалпақ біткен бөлігін денесі, [[жұлын]] орналасатын қуыс құратын артқы бөлігін [[доға]]сы деп атайды. Доғаның дара және жұп [[қанат]]тары (екеуі көлденең және төртеуі келесі Омыртқамен жалғасады) болады.<ref>Қазақ энциклопедиясы, 7 том 6 бөлім</ref>
==Түрлері==
[[Сурет:Gray93.png|оңға|нобай|300x300 нүкте| Бел омыртқасының суреті.{{lang-en|Superior articular process}} Жоғары буын үдерісі;{{lang-en|Inferior articular process}} ;{{lang-en|Transverse process}} Көлденең процесс;{{lang-en|Accessory process}} ;{{lang-en|Mamillary process}} Мастоидтық процесс]]
Омыртқаның [[пішін]]і әр түрлі. Бірінші [[мойын]] Омыртқаны [[ауыз]] Омыртқа, екіншісін [[эпистрофей]] деп атайды. [[Кеуде]] Омыртқада қабырға басы бекитін ойықтар бар. Бел Омыртқаның көлденең қанаттары жалпақтау, ірілеу, бұл – қабырға [[рудимент]]і. Әр түрлі жануарлар Омыртқасының алдыңғы, артқы беті құрылысында айырмашылық болады. Балықтардың, кейбір [[қосмекенді]]лер мен [[бауырымен жорғалаушы]]лардың Омыртқа денесінің екі беті де ойыс (амфицельді), көпшілік қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушылардың Омыртқасының алдыңғы беті ойыс (процельді), артқы беті кейбір жағдайларда ойыс (опистоцельді), [[құс]]тарда ер тәрізді (гетероцельді), ал [[сүтқоректі]]лердің Омыртқасы арасында [[шеміршек]] болады, осыған байланысты олардың Омыртқасы беттері жалпақ ойыс (платицельді) пішінді болып келеді.
'''Омыртқа''' ( {{Lang-la|vertebra}} ) - [[Омыртқа бағанасы|жұлын бағанының]] құраушы элементі (сүйек).
== Дереккөздер ==
[[Омыртқалылар|Омыртқалы жануарлардың]] әр түрлі тобында омыртқа бағанасында омыртқалардың саны әр түрлі болып келеді. Бірқатар топтарда - мысалы, [[Құстар|құстарда]] немесе [[Сүтқоректілер|сүтқоректілерде]] - әлдеқайда берік формациялар құра отырып, кейбір омыртқалар сақтандырылады. Адамдарда қалыпты омыртқа бағанында 31 омыртқа орналасқан, оның 5-і [[Сегізкөз|сакрум]] деп аталатын; сонымен қатар, 3-тен 5-ке дейін омыртқалар бірге өсіп, [[Құйымшақ|коксига]] сүйегін құрайды. Еркін омыртқалардың арасында шеміршекті тіндердің аралық қабаттары бар. Олар омыртқааралық дискілер деп аталады.
{{дереккөздер}}
{{wikify}}
Құрылымы мен қызметіне ұқсас омыртқалар жұлын бағанының әртүрлі бөліктерін құрайды: мойын, кеуде, бел, [[Сегізкөз|сакральды]], каудаль. Кафедра атауларына сәйкес, омыртқалардың өзі бөлімнің атауымен аталады (мысалы: ''бірінші кеуде омыртқасы'' ). Ерекшелігі - бұл өз аттары бар алғашқы екі мойын омыртқасы: [[Атлант (анатомия)|атлас]] және [[Эпистрофей|эпистрофия]] . Омыртқалардың саны бойынша ең тұрақтысы - мойын аймағы болып табылады, ол [[Омыртқалылар|омыртқалылардың]] көптеген топтарында 7 омыртқаны қамтиды.
[[Санат:Адам]]
Омыртқалар әр түрлі формада болады; оларда қосымша процестер де болуы мүмкін. [[Балықтар|Балықтарда]], кейбір [[қосмекенділер]] және [[Бауырымен жорғалаушылар|бауырымен жорғалаушыларда]] омыртқалардың артикуляциялық беттерінің пішіні ''биконкавты'' ( ''амфитті'' ) болады. Көптеген қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушыларда дененің қозғалғыштығының қажеттілігіне байланысты омыртқалар ''процеллюлярлы болады'', яғни алдыңғы жағынан ойыс, артқы жағынан дөңес, немесе ''опистокоелус'' - алдыңғы жағынан дөңес, артқы жағынан вогнуты; құстарда ''гетероколез'', яғни седла тәрізді. Сүтқоректілерде омыртқааралық шеміршектер омыртқалардың арасында орналасады, сондықтан омыртқа денелерінің жазық-ойыс формасы болады: ''платицелиалды'' омыртқалар.
[[Санат:Адам анатомиясы]]
== Құрылымы ==
Жұлын бағанының кез-келген бөлігіне жататындығына қарамастан, [[Атлант (анатомия)|бірінші]] және [[Эпистрофей|екінші]] мойыннан басқа барлық омыртқалардың жалпы құрылымдық жоспары бар.
{{stub}}
Омыртқада ''дене'' мен ''доға'' ажыратылады. Омыртқа денесі ( {{Lang-la|corpus vertebrae}} ) алға бағытталған және тірек функциясын орындайды. Омыртқа доғасы ( {{Lang-la|arcus vertebrae}} ) доғаларының аяқтарын пайдаланып дененің артқы жағымен байланысады ( {{Lang-la|pediculli arcus vertebrae}} ). Дене мен доғаның арасында омыртқа тесігі орналасады( {{Lang-la|foramen vertebrale}} {{Lang-la|foramen vertebrale}} ). Барлық омыртқа тесігі бірге жұлын каналын құрайды ( {{Lang-la|canalis vertebralis}} ), онда [[жұлын]] орналасқан. Процестер омыртқаның доғасынан тарайды: сагиттальды жазықтықта, спинозды процесс ( {{Lang-la|processus spinalis}} ), доғаның оң және сол жағында - көлденең процестер ( {{Lang-la|processus transversus}} ), жоғары және төмен - жоғарғы және төменгі буын процестері ( {{Lang-la|processus articulares superiores et inferiores}} ). Артикулярлық процестердің негіздері жоғарғы және төменгі омыртқа ойықтарымен шектеледі ( {{Lang-la|incisurae vertebrales superiores et inferiores}} ), олар көршілес омыртқалар қосылған кезде омыртқааралық саңылауларды құрайды ( {{Lang-la|foramina intervertebralia}} ). Бұл тесіктер арқылы қан тамырлары мен жұлын нервтері өтеді.
== Әдебиет ==
* Позвонки / Суханов В. Б. // Плата — Проб. — М. : Советская энциклопедия, 1975. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 20).
* Шимкевич В. М. Позвонки // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
| 