Шыңғы-Тура: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added

Inline

13:32, 2021 ж. қаңтардың 3 кезіндегі нұсқа

Чинги-Тура (сіб.-тат. Цимке-тора; Чингидин; Чингий; Чимги-Тура; Цымге-Тура; Жанги-Тура) - Алтын Орда құрамындағы Түмен ұлысының, кейін Әбілхайыр хандығының, Үлкен Орданың, Сібір хандығының астанасы. Бүгінде Түмен қаласындағы "Патша қалашығы" ("Царево городище") археологиялық ескерткіш.

Атауы

Ғылымға белгілі құжаттарға сәйкес қала алғаш рет Каталон атласында 1375 жылы Singuj атауымен Түмен уалаятының^[1]^[2] орталығы ретінде кездеседі. XVI ғасырдың ортасында құрастырылған карталарда қала Түмен деп аталады: Антони Видтың картасында (шамамен 1537 жыл) - TYMENWILKY, Августин Хиршфогельдің картасында (1546 жыл) - Tumen.

Заманауи тарих ғылымында қала атауының пайда болуына қатысты төмендегідей болжамдар кездеседі:

түркі тілдерінде кездесетін чинг/шинг - "жар"^[3]^[4], яғни "жарда орналасқан, нығайтылған қала";
түркінің чинг/чынг - "ылғал";
парсының чин - өзен, судың көзі;
фин-угордың тим/чим - "өзеннің сағасы";^[5]
қимақтың шим (қыпшақтың цым) - "шым", яғни "шым қала" немесе "шым бекініс".^[6]

Қаланың тарихы

Гүлденуі

1428 жылы Чинги-Тура Әбілхайыр хандығының астанасына айналды. Алайда, 1446 жылы ханның ордасы Сығанақа көшті. Әбілхайырдың өлімінен кейін ноғай мырзаларының қолдауына ие болған Ибақ хан Түмен хандығындағы билікті басып алды. 1469 жылы майдан даласында жеңіске жеткен Ибақ Көшпелі өзбектер мемлекетінен тәуелсіздік алды.

Дереккөздер

↑ Зубков К. И. Русский путь в Сибирь: (Опыт геополитического анализа) // Верхотурский край в истории России. — Екатеринбург, 1997. — С. 5-6.
↑ Шашков А. Т. К истории Тайбугидской легенды // V Уральские археографические чтения. — Екатеринбург, 1998. — С. 73.
↑ Розен М. Ф., Малолетко А. М. Географические термины Западной Сибири. — Томск: Том. ун-т, 1986. — С. 181
↑ Малолетко А. М. Палеотопонимика. — Томск: Том ун-т, 1992. — С. 228.
↑ Фролов Н. Об истории географического названия Тюмень // Сибирское богатство. — Тюмень, 1999. № 1. — С. 215—217.
↑ Белич И. В. К этимологии, семантике и истории происхождения средневекового имени г. Тюмени // Вестник археологии, антропологии и этнографии (издание ИПОС СО РАН), 2007, № 7. — С. 143, 150.. Басты дереккөзінен мұрағатталған 14 шілде 2015.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 29 шілде 2009.

[1] Зубков К. И. Русский путь в Сибирь: (Опыт геополитического анализа) // Верхотурский край в истории России. — Екатеринбург, 1997. — С. 5-6.

[2] Шашков А. Т. К истории Тайбугидской легенды // V Уральские археографические чтения. — Екатеринбург, 1998. — С. 73.

[3] Розен М. Ф., Малолетко А. М. Географические термины Западной Сибири. — Томск: Том. ун-т, 1986. — С. 181

[4] Малолетко А. М. Палеотопонимика. — Томск: Том ун-т, 1992. — С. 228.

[5] Фролов Н. Об истории географического названия Тюмень // Сибирское богатство. — Тюмень, 1999. № 1. — С. 215—217.

[6] Белич И. В. К этимологии, семантике и истории происхождения средневекового имени г. Тюмени // Вестник археологии, антропологии и этнографии (издание ИПОС СО РАН), 2007, № 7. — С. 143, 150.. Басты дереккөзінен мұрағатталған 14 шілде 2015.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 29 шілде 2009.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]