Салжұқ сұлтандығы

Салжұқ сұлтандығы — 11 ғасырдың соңы мен 14 ғасырдың басында Таяу және Орта Шығыс елдерінде билік құрған мемлекет. 11 ғасырдың 30-жылдары салжұқтар Ғазнауи әулетіне бағынышты болып, Хорасаннан жер алды. 1040 ж. ғазнауилерге қарсы шығып, Данденакан түбіндегі ұрыста жеңіске жетті. Иран таулы үстіртін жаулап алып, аймақтағы бытыраңқы ұсақ иеліктерді бір орталыққа бағындырды. Сол кездегі мұсылман әлемі үшін маңызы ерекше бір орталыққа бағынған қуатты ислам мемлекеті осы салжұқтар кезінде орнады. Алғашқы салжұқ билеушісі Тоғрылбек (1038 — 63) тұсында салжұқтар Хорезм, Хорасан, Иран, Әзербайжан, Күрдістан, Ирак жерлерін жаулап алып, 1055 ж. Бағдадқа басып кірді. Халиф оған “батыс пен шығыстағы мемлекеттер дінінің сүйеніші” атағын беріп, “ұлы сұлтан” деп жариялауға мәжбүр болды. Салжұқ сұлтандығы бастапқыда екі негізгі иеліктерден тұрды. Жоғары билеуші Тоғрылбек билігіне мемлекет астанасы болған Рей қаласының батысы мен оңтүстігіндегі елдер және ағасы Шағрыбекке Солтүстік Хорасан мен Орталық Азия аймағы қарады. Оның орталығы Мерв қаласы болды. Алп-Арслан тұсында (1063 — 72) салжұқтар Арменияны жаулап алып (1064), Манцикерт түбінде Византия әскерлерін жеңді (1071). 1071 — 81 ж. Кіші Азияны және басқа да аумақтарды жаулап алды. Мәлік шах (1072 — 92) Грузия мен Қарахан мемлекетін бағындырды. Бұл тұста Салжұқ сұлтандығының шекарасы Сырдариядан Нілге дейін, Каспийден Жерорта теңізіне дейін созылды. Мемлекет астанасы Исфаһан қаласы болды. Бірақ көшпелі оғыз және басқа да түркі тайпаларының әскери шонжарлары мен ақсүйектері байтақ аумақтарды иемденіп, орталығы өкімет билігіне тәуелсіз болуға ұмтылды. Сондықтан сұлтандар ішкі саясатта күшті өкімет билігіне мүдделі болған Иран ақсүйектеріне иек артты. Бұл топтың мүддесін көздеуші Низам әл-Мүлік болды. 11 — 12 ғасырларда Салжұқ сұлтандығы Орталық Азия, Орта Шығыс пен Кіші Азияда бірнеше иеліктер мен мемлекеттерге бөлініп кетті. Жаңадан Керман (1041 — 1187), Кония немесе Рум (Кіші Азияда, 1077 — 1307), Хорезмде Ануштегіндер (1097 — 1221) сұлтандықтары құрылды. Бірінші крест жорығынан кейін салжұқтар Палестинадан, кейін Сириядан, Грузия[дан, Кіші Азиядағы кейбір иеліктерінен айырылды. 1118 ж. Мәлік шахтың ұлдары Салжұқ сұлтандығын бірнеше иеліктерге бөліп алды. Санжар сұлтан (1118 — 57) дербестікке ұмтылған ақсүйектермен күрес жүргізді. Бірақ 1141 ж. қарақытайлардан жеңіліс тауып, Орталық Азиядағы билігінен айырылды. 1153 ж. оғыздар Хорасанның Мерв, Нишапур, Тус, т.б. қалаларын басып алды. 1157 ж. Санжар өлгеннен кейін Хорасандағы “Ұлы салжұқ” билігі өмір сүруін тоқтатты. Оның інісі Махмұд мемлекетті қалпына келтіруге тырысқанымен, салжұқ империясының бұл бөлігі түпкілікті құлдырап, бірнеше ұсақ иеліктерге бөлініп кетті. Хорасан, Керман және Батыс Иран арасындағы отыз жылдық өзара тартыстан кейін Хорезмшаһ үстемдік алды. Тек Рум сұлтандығы сақталып қалды. 12 ғасырдың соңына қарай Иранның батысы мен орталығында тұрған салжұқтар атабектер ықпалына түсіп, билігінен біржола қол үзді.