Шотландия тәуелсіздігі үшін соғыс: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш clean up, replaced: Дамбартон сарайы → Дамбартон қамалы (2) using AWB |
|||
1-жол:
'''Шотландия тәуелсіздігі үшін соғыс''' — Шотландия мен Англия тәуелсіз патшалықтары арасындағы XIII ғасырдың аяғынан бастап XIV ғасырдың ортасына дейін орын алған екі әскери қақтығыстар.
Бірінші соғыс (1296-1328 жж.) 1296 жылы ағылшындардың Шотландияға басып кіруімен басталып, 1328 жылы [[Нортгемптондық келісімсөз
Соғыс Шотландиядағы ұлы ұлттық дағдарыстың бөлігі және олардың кезеңі ел тарихында анықталған сәттердің бірі болды. Екі соғыстың нәтижесінде Шотландия тәуелсіз мемлекет мәртебесін сақтап қалды. Әскери тұрғыдан алғанда, содан кейін [[
== Тәуелсіздік үшін алғашқы соғыс (1296-1328) ==
9-жол:
[[Сурет:Edward I and II.jpg|thumb|left|200px|Эдуард I мен Уэльс ханзадасы, Эдуард]]
[[1286 жыл
Сол уақытта, [[1290 жыл
1291 жылы Эдуард I Норэмде «Сақшылармен» кездесуге келісті. Үдерістің басталуына дейін Англия королі оны Шотландия лорд-парамаунты деп мойындауын талап етті. Кездесу барысында шотландықтарды өзінің шарттарын қабылдауға мәжбүрлеген Эдуард I-нің әскері шекарада жауынгерлік әзірлікте тұрды. Ол үміткерлерге шарттарын қабылдау үшін үш апта мерзім берді. Патша болмауы, дайындалған әскерсіз және ағылшындардың Шотландияға шабуыл жасауға әзір болғандықтан, ешқандай таңдау болған жоқ. Тақ үміткерлері Эдуард I-ні лордом-парамаунт екендігін мойындап, оны төреші ретінде қабылдады. Олардың шешімі, көбісінде Англияда ірі жер иелігі болғандықтан, олар ағылшын патшасына қарсы шыға алмады. Алайда, үміткерлер арасында мұндай талапқа жол берілмейтін епископ Уишарт сияқты шіркеу қызметкерлері болды.
[[11 маусым
[[1291 жыл
[[3 тамыз
Шотландияға оралған соң, Иоанн I Кеңеспен кездесу өткізіп, бірнеше күн бойы қызу пікірталастардан кейін, Эдуард I-ге қарсы шығу туралы жоспар құрды. Бірнеше аптадан кейін шотланд парламенті шұғыл түрде жиналды және он екі әскери кеңес мүшелері (төрт эрл, барон және епископ) Иоанн I-ге кеңесшілері болу үшін таңдалды.
Елшілер ағылшындардың жоспарын жеткізу үшін бірден Франция королі Филипп IV-ге жіберілді. Олар сондай-ақ ағылшындар Францияға басып кірген жағдайда шотландықтар Англияға басып кіреді, ал француздар Шотландияны қолдауы туралы келісім жасасты. Келісім Иоанн I-нің ұлы Эдуард Баллиол бен Филипп IV-нің жиені Жанна де Валуа арасындағы неке уәдесімен бекітілді. Норвегия королі [[Эрик II Магнуссон|Эрик II]] патшамен тағы бір шарт жасалды, оған сәйкес Франция мен Англия арасындағы әскери әрекеттер болып жатқанда ол төрт ай ішінде 50 000 [[
1295 жылға дейін кешіктірмей Эдуард I франко-шотландық келіссөздер туралы естіді. Қазанның басында ол өзін ықтимал шабуылдан қорғау үшін солтүстік шекарасын нығайта бастады. Бұл кезде Роберт Брюс, болашақ патша Роберт I Брюстің әкесі, 6-шы Аннандэйл лордын, Англия королі Карлайл бекінісінің билеушісі етіп тағайындады. Эдуард I Иоанн I-ге Бервик, Джедбург пен Роксбургтағы қамалдар мен бекіністерді өзінің бақылауына беруін бұйырды. Желтоқсан айында Эдуард I-нің [[Ньюкасл-апон-Тайн|Ньюкаслдегі]] 200-ден астам жалға алушылар жасағының құрамына шақырылды, ал 1296 жылы ақпан-наурыз айларында солтүстікке барып, құрлық әскеріне қосылды.
Ағылшын-шотланд шекарасында ағылшын әскерінің маневрі байқалмай қалмады. Жауап ретінде, Иоанн I 11 наурызда Каддонлиге қару-жарақ ұстай алатын барлық шотландықтарды шақырды. Шотландық ақсүйектердің бір бөлігі шақыруды елемеуді таңдады, оның ішінде [[Каррик
=== Соғыстың бастапқы кезеңі: 1296—1306 жылдары ===
34-жол:
Тәуелсіздік үшін алғашқы шотланд соғысы шартты түрде төрт кезеңге бөлінеді: бірінші, ағылшын шапқыншылығы және 1296 жылғы жетістігі; 1297 жылдан бастап 1304 ақпан айында Джон Коминнің жалпы шотландық үйлестіруге дейінгі [[Уильям Уоллес]], Эндрю Де Морей және басқа да шотландық «сақшылар» басқарған жорық; Роберт Брюстің Джон Коминді 1306 жылы Дамфрисде өлтіргеннен кейін жүргізген жаңа жорық және 1314 жылы [[Бэннокбёрн түбіндегі шайқас|Бэннокберн түбіндегі шайқас]]; Шотландия, Ирландия және Англияның солтүстігіндегі 1314 жылдан бастап 1328 жылы Эдинбург-нортгемптондық шартына дейінгі Шотландия дипломатиялық бастамалары мен әскери жорықтарының соңғы кезеңі.
Соғыс шынымен Эдуард I-нің Бервикке шабуылынан кейін басталды, содан кейін 27 сәуірде [[Данбар түбіндегі шайқас (1296)|Данбар түбіндегі шайқаста]] шотландықтар жеңіліске ұшырайды. Король Иоанн I Баллиоль шілдеде тақтан бас тартты. Тамызға таман шабуыл үдерісі кезінде ағылшындар елдің басым бөлігін басып алды және Скундық тасты Скон аббаттығынан шығарып, [[Вестминстер аббаттығы
Уильям Уоллес, Эндрю Де Морей және басқа да шотланд ақсүйектердің басшылығымен [[1297 жыл
[[Сурет:War of Independence figures by Wm Hole.JPG|thumb|right|250px|Викториан суретшісі Уильям Хол бейнелеген алғашқы тәуелсіздік соғысының белгілі тұлғалары]]
Осыдан кейін, Уоллес нақты және ол Фолкерк түбіндегі шайқастан кейін не істегені туралы ақпарат жоқ, бірнеше нұсқа бар. Кейбір дереккөздерге қарағанда, Уоллес француз патшасы үшін ағылшындарға қарсы соғысын жалғастыруға Францияға барған, сол кезде Шотландия дауында үлкен қолдау көрсеткен Сент-Эндрюс епископы Уильям де Ламберт Римге [[Рим папасы|Папаға]] аттанып кетті.
Уоллестің ізбасарлары Роберт Брюс пен Джон Комин, олардың арасында тәртіпті қамтамасыз етуге тырысу үшін [[1299 жыл
[[1300 жыл|1300]] және [[1301 жыл|1301]] жылдардағы Эдуард I-нің келесі жорықтары 1302 жылы шотландықтар мен ағылшындар арасында бітім жасасуға әкелді. [[1303 жыл|1303]]-[[1304 жыл|1304]] жылдардағы тағы бір жорықтардан кейін, соңғы ірі шотландық бекініс [[Стерлинг сарайы|Стерлингті]] ағылшындар қабылдады, ал 1304 ақпан айында келіссөздер шотланд ақсүйектердің басым көпшілігі Эдуардқа оммаж берді және Шотландия біртұтастығын сақтады, бірақ тізесін бүкті. Осы сәтте, мүмкін, Роберт Брюс пен Уильям де Ламберт Брюсті шотланд тағын иемденіп, күресті жалғастыруға бағытталған одақ құрды. Дегенмен, де Ламберт Баллиол-Комин фракциясымен байланысты отбасынан шыққан, сондықтан оның шынайы ойы белгісіз.
[[1305 жыл
=== Роберт I Брюстің билік еткен уақыттағы соғыс кезеңі: 1306—1328 жылдары ===
53-жол:
[[Сурет:Bannockburn Monument plaque - geograph.org.uk - 1538086.jpg|thumb|right|230px|Бэннокберннің естелік тақтасы]]
Алайда, көп ұзамай Роберт Метвен мен Дэрлае түбіндегі шайқастарда ағылшындардан жеңіліске ұшырап, Шотландияның негізгі бөлігінен қылмыскер ретінде қуылды. Кейіннен Роберт Брюс 1307 жылы жоқтан пайда болды. Шотландықтар оған ағылып келіп, ол шайқастарда ағылшындарды жеңді. Оның әскері өсе берді және [[1307 жыл
[[1320 жыл
== Тәуелсіздік үшін екінші соғыс (1332—1357) ==
70-жол:
Даплин-Мур түбіндегі шайқаста Баллиолдың әскерін бастаған Генри Бомонт саны жағынан көп шотландықтарды жеңді. Бомонт ағылшындардың Жүз жылдық соғыс кезінде белгілі қылдыратын тактиканы пайдаланды, орталықта жаяулаған рыцарлар және флангтарда садақшылар. Жебенің астында қалған шотландықтардың көбі жаудың желісіне жете алмады. Қырғын аяқталған соң, Мар эрлы, сэр Роберт Брюс (патша Роберт Брюстің некесіз ұлы), көптеген асыл тұқымдылар мен 2 мыңға жуық шотландықтар өлтірілді. Эдуард Баллиол алдымен Перт қаласында Шотландия королі болып сайланды, ал содан кейін қыркүйек айында Скон аббаттығында қайта сайланды. Баллиолдың табысы Эдуард III-ні таң қалдырды, Баллиолдың шапқыншылығы нәтижесінде сәтсіздікке ұшырап, шотландықтар Англияны басып алуға әкеп соғатындықтан қорқып, ол солтүстікке қарай әскерін әкелді.
Қазан айында шотланд парламентіне өздерінің шынайы патшасын шешіп, есін жиюына мүмкіндік беру үшін Арчибальд Дуглас, енді «Шотландия Сақшысы» Баллиолмен бітімге келуге мәжбүр болды. Бітімге риза болған Баллиол ағылшындық әскерінің көпшілігін босатып, [[Солуэй-Ферт
1333 жылы сәуірде Эдуард III және Баллиол ағылшын әскерімен Бервикті қоршауға алды. Арчибальд Дуглас шілде айында қаланы қоршаудан босатуға тырысты, бірақ [[Халидон-Хилл түбіндегі шайқас
1334 жылдың басында Француздық Филипп VI Дәуіт II мен оның сарайын Францияға әкелуді ұсынды, ал мамыр айында олар Нормандиядағы Шато-Гайар сарайында өзіндік «қуғында жүрген үкімет» құрып, Францияға келді. Филипп сондай-ақ сол уақытта жүріп жатқан Англия мен Францияның келіссөздеріне тосқауыл қоюға шешім қабылдады (сол кезде Англия мен Франция Жүзжылдық соғысқа әкелетін дау-дамай жүргізді), Эдуард II-ге Франция мен Англия арасындағы кез-келген келісімшарт қуғындағы шотланд патшасының тағдыры туралы тармақ қосу керек деп мәлімдейді.
86-жол:
Осылайша, тоғыз жылда осындай қиындықпен Роберт Брюс құрған патшалық жойылып, қайта туылды. Көптеген тәжірибелі ақсүйектер қаза тапты, және бұрынғы соғыстан әрең қалпына келе бастаған экономика қайтадан қирандылардың астында жатты. Ел кедей, әрі бейбітшілік пен жақсы үкіметке мұқтаж болды, ал Дәуіт II, ақырында, 1341 жылдың ортасында Шотландияға оралды.
Дәуіт қайтып келгенде, әкесін еске алып өмір сүруге бел байлады. Ол Англиямен бітімді елемеді және Жүзжылдық соғыстың басында [[Филипп VI (Франция королі)|Филипп VI-нің]] одақтасы болғысы келді. 1341 жылы шекараны нығайту үшін Эдуард III әскерін солтүстікке бастауға мәжбүр еткізген оның Англияға шабуылы. 1346 жылы жаңа шотландық рейдтерден кейін, Филипп VI Калені басып алуды француздарға жеңілдету үшін Англияға басып кіру жорықтарын ұсынды. Дәуіт осы ұсынысты қуана қабылдап, [[Дарем
1356 жылы 3 қазанда Дәуіт Бервик бейбіт келісімсөздеріне сәйкес түрмеден босатылды, оған сәйкес шотландықтар 10 жыл ішінде 100 мың мерк (1 мерк ағылшын фунтын 2/3-ге тең) үлкен төлемін төлеуге келісті. Ауыр салықтар бөліп төлейтін төлемді төлеу үшін қажет болды, бұл Дәуітті өзінің бодандарының мүлкін алуға әкелді, өйткені ол бодандарының ақшаларын өз мақсаттарына пайдаланды. Ел қайғылы жағдайға тап болды: ол соғыс және [[Оба індеті|Қара өліммен]] бүлінді. Өтеудің бірінші бөлігі уақытында төленді. Екіншісі біраз кейінірек төленді, одан кейін ештеңемен төлей алмады.
92-жол:
1363 жылы Дәуіт Лондонға барып, егер ол баласыз қайтыс болса, Шотландияның тәжі Эдуардқа (оның қайын ағасы) немесе оның ұлдарының біріне өтетініне келіседі және Скут тасы Шотландияға олардың патшалары ретінде тәж кигізу жорасы үшін қайтарылады. Дегенмен, Дәуіт мұндай ұсынысты парламент қабылдамайтынын жақсы білетіндіктен, қайта төлем туралы бірнеше рет келіссөздер жүргізуге жеткілікті түрде әділетсіз әрекет жасаған сияқты. Шотландықтар бұл ұсынысты қабылдамай, өтеуді төлеуді жалғастырды (сол уақытта 100 мың фунтқа дейін көтерілді). 25 жылдық келісімшарт 1369 жылы аяқталды, ал 1365 жылғы шарт жойылды, есесіне шотландықтардың пайдасына орай Франциядағы соғысқа әсеріне байланысты - жаңадан шарт жасалды. Жаңа шарт бұрын төленген 44000 меркелерді ескеріп, алғашқы 100 000-нан есептелді және алдағы 14 жылда теңгерімді 4000-дап бөліп төлеу керек болды.
1377 жылы Эдуард қайтыс болғанда, төленбеген 24 мыңға жуық қарыз нормалары болған. Дәуіт өзінің ағылшын әйелі қайтыс болғаннан кейін кішігірім [[
Ақыр соңында Шотландия 1603 жылы Англия патшалығының Ирландия патшалығымен жеке уния болған кезде Англия мен Шотландия тәжін біріктіріп, шотландық патша [[Яков I (Англия королі)|Яков VI, болашақ Яков I]] мұраланғанға дейін тәуелсіз болып қала берді. Біріккен патшалық Ұлыбритания құрған Англия мен Шотландия патшалықтарының формалды бірігуі 1707 [[Уния туралы акт|Бірігу туралы Шартымен]] аяқталды.
|