|
[[Сурет:Imidazol-3d.JPG|thumb|alt=A.| ''молекула моделі'']]
'''Молекула ''' (лат.''латынша moles – масса'') – жай немесе күрделі заттың негізгі химиялық қасиеттерін сақтайтын және өздігінен өмір сүретін ең кіші бөлшек. Молекула ұғымы ғылымға 1860 жылыж. енгізілген. МолекуланыңМолекуланы бартәжірибе екендігінжүзінде тәжірибе1906 ар-қылыж. француз ғалымы Ж.Б.[[Жан Перрен (1870 – 1942)]] броундық қозғалысты зерттеу кезінде 1906 ж. дәлелдеген. Молекула құрамында бір (инертті газдар), екі (H2, O2, N2, CO, т.б.), үш (O3, N2O), сондай-ақ жүздеген, мыңдаған, тіпті одан да көп атомдар (полимер, белок, т.б.) болады (қ. [[Макромолекула]]). Молекулалары бір атомнан тұратын заттар үшін (мыс.мысалы, инертті газдар) Молекуламолекула ұғымы мен атом ұғымы сәйкес келеді. Молекула құрамы брутто-формула (Н2O, CH4, HNO3) арқылы көрсетіледі. Органикалық қосылыстардың классикалық құрылыс теориясы (А.М. Бутлеров, Ф.А. Кекуле, А. Купер, т.б.) Молекуланыңмолекуланың құрылысын атомдар арасындағы тізбектіктітізбекті және байланыс тәртібін көрсететін құрылымдық формуламен өрнектеуге мүмкіндік берді. [[Эмпирикалық формулалар|Эмпирикалық формулалары]] бірдей Молекулалардыңмолекулалардың құрылысы әр түрлі және түрлі қасиеттерге ие болуы мүмкін (қ. [[Изомерия]]). Молекуланың орнын басушыларының кеңістікте орналасу сипатына қарай молекула әр түрлі стереохим. конфигурацияларға ие болуы мүмкін; оптик. және геом. изомерия құбылыстары осыған байланысты. Молекуланың жекеленген бөліктерінің бір-біріне қатысты кеңістікте түрліше бағдарлану мүмкіндігіне байланысты конформация туралы ұғым пайда болды. Молекуланың көптеген қасиеттері оның симметриясына тікелей байланысты болады. Молекула энергиясы ондаған және жүздеген кДж/мольмен есептелетін квантталған құраушылардан – электрон қозғалысының энергиясынан, атом ядроларының тербелмелі қозғалысының, сондай-ақ бүтіндей Молекуланыңмолекуланың кеңістікте ілгерілемелі және айналмалы қозғалысының энергияларынан құралады. Қандай да бір электрондық күйдегі Молекуланыңмолекуланың орнықтылығы ядролардың тербелмелі қозғалысының потенциалдық энергиясы минимумының болуына байланысты анықталады. МолекуланыңМолекула мұндай минимумдары бір немесе қатты емес молекулалар үшін бірнешеу болуы мүмкін. Молекула— электрбейтарап жүйе. Егер Молекуладамолекулада оң және теріс зарядтардың “ауырлық центрі” сәйкес келмесе, онда молекула полюсті және олардың меншікті эл.электрлік дипольдік моменті болады. Молекула сыртқы электр өрісінде дипольдік моментке ие болу (поляризацияланғыштық) қасиетімен сипатталады. Молекулалардың басым көпшілігі диамагнитті, яғни тұрақты магн.магниттік моменті болмайды; олардың магн.магниттік алғырлығы теріс (қ. [[Диамагнетик]]). Парамагнитті молекула тұрақты магн.магниттік моментінің болуымен сипатталады. Парамагн.Парамагниттік қасиет молекуланың құрамында жұпталмаған электрондардың болуымен байланысты; олардың магн.магниттік алғырлығы оң болады. Молекула туралы көптеген ақпарат оптик., молек.оптикалық, мессбауэрлік, фотоэлектрондық, ядр.ядролық магн.магниттік резонанс, ядр.ядролық квадрупольдік резонанс спектроскопиялары, сонымен қатар кванттық химия және хим. (кинетик. әдіс)химиялық әдістер көмегімен алынады. Молекуланың құрылысы мен қасиеттерін зерттеу жалпы жаратылыстану ғылымы үшін аса маңызды.
'''Молекулааралық өзара әсер''' – электрлік қасиеті жағынан бейтарап молекулалар немесе атомдар арасындағы өзара әсер. Бұл әсер молекулааралық қашықтыққа (r) тәуелді және өзара әсердің потенциалдық энергиясы U(r) арқылы өрнектеледі. Заттардың көптеген қасиеттері мен агрегаттық күйі осы U(r)-дің шамасы арқылы анықталады. Молекулааралық өзара әсер ұғымын (1873) голланд ғалымы [[Йоханнес Ван-дер-Ваальс]] нақты газдар мен сұйықтықтардың қасиетін түсіндіруге қолданды. Оның болжамы бойынша бір-біріне жақын орналасқан молекулалар арасында тебіліс күштері әсер етеді де, ал молекулааралық қашықтық (r) артқанда бұл күштер тартылыс күштерімен алмасады. Осы болжамдарды пайдалана отырып ол нақты газдардың күй теңдеуін [(р + а/V2)(V-b) = RT ] қорытып шығарды. Молекулааралық өзара әсердің табиғаты электрлік және ол тартылыс күштері (ориентациялық, индукциялық, дисперсиялық) мен тебіліс күштерінен тұрады. Ориентациялық күштер полюсті молекулалар арасында әсер етеді; индукциялық (поляризациялық) күштер полюсті және полюссіз молекулалардың және сонымен қатар полюсті молекулалардың да арасында әсер етеді. Дисперсиялық молекулааралық өзара әсер полюссіз молекулалар арасында байқалады.
'''Молекулалық масса''', салыстырмалы молекулалық масса – заттың бір молекуласының массасы. Молекулалық масса молекуланы құрайтын барлық атомдар массаларының қосындысына тең. Олар өте кішкене болғандықтан, тәжірибеде олардың орнына салыстырмалы атомдық масса және салыстырмалы молекулалық масса ұғымдары қолданылады. Салыстырмалы молекулалық масса (Мr) заттың бір молекуласы массасының көміртектің 12С изотопы массасының 1/12 бөлігіне қатынасына тең. Көміртектің 12С изотопы массасының 1/12 бөлігі массаның атомдық бірлігі ретінде қабылданған: молекуланың атомдық бірлігі (м.а.б.) =1,6607.10–24 г. Егер зат молекуласының құрамы белгісіз болса, онда белгісіз заттың молекулалық массасын [[эбуллиоскопия]], [[криоскопия]], [[осмометрия]], [[масс-спектроскопия]], т.б. әдістер арқылы анықтауға болады. Молекулалық масса [[химия|химиялық]], [[физика|физикалық]] және химия-техникалық есептеулерде қолданылады.<ref>[[Балалар Энциклопедиясы]], 6 том.</ref>
Қ. Бекішев
== Пайдаланған Әдебиет ==
<references/>
|
