Байұлы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

[[File:Сиыи.png|thumb|Байұлы рулары]]

 

 

679 жылы [[Орта Азия]]ны мекендеген түркілердің Таң империясына қарсы көп жылғы күресі нәтижесінде 2-[[Шығыс]] Түркі қағандығы құрылады. Көтеріліске қатысқан [[Байырқу]] тайпасы жаңа мемлекеттің іргетасын қалауға ат салысады. Алайда, [[Қытай]] империясы жансыздарының іріткі саясаты қағандықты іштен ыдыратып, 713 жылы ондағы тайпалар өзді-өздерімен соғыса бастайды. Байырқулар 716 жылы [[Қапаған Қаған|Қапаған қаған]]ды өлтіреді. 8 ғасырдың ортасында [[Ұйғыр]] қағандығы құрылып, байырқулар сол мемлекеттің құрамына енеді.<ref>«Батыс Қазақстан облысы» энциклопедиясы, Алматы, 2002;</ref> 9 ғасырдың ортасында қырғыздар ұйғыр қағандығын құлатқан соң, оның негізгі жұрты Пан-тегінге еріп, қытайға қашады. Таң империясының деректерінде бұл босқындар арасында байегу тайпасы болғандығы айтылмайды. Демек, олар Қытайға ойыспай, байырғы жұртында қалып қойған. Осы кезеңнен Орталық Азиядағы түркі нәсілінің батысқа жылжу кезеңі басталады. 2-Шығыс Түркі қағандығының табанды жұрты болған қыпшақтар, имектер, оғыздар қазақ даласына ойысып, қайтадан бас құрап, жаңа бірлестіктерін қалыптастырады. Бұл кезде байырқу-баегулердің оғыз бірлестігіне енгендері Байауыт аталады. [[Қыпшақ]] байауыттар негізінен Ырғыз өз. маңына табан тіреп, Елбөрі қыпшақ тайпалық бірлестігін құрады. Орыс жылнамасындағы ильбури қыпшақтары осылар. Жалал әд-Диннің үзеңгілес жолдасы, [[Хорезмшаһ]]тар тарихын жазған Несауи әйгілі Теркен-хатунды осы байаут қыпшақтарының қызы еді дейді. [[Шыңғыс хан]] империясының тарихшысы [[Рашид-Әд-Дин Фазлаллах Ибн Әбу-Ль-Хайр Хамадани|Рашид әд-Дин]]: “моңғол арасындағы байауыттар екіге бөлінеді, біреуін — жадаат (адам — Ә.С.) деп, екіншілерін хэхерин байауыт деп атайды” деп көрсеткен. Олардың Шыңғыс хан жорықтарына қатысқаны туралы деректер бар. Бұлар моңғолдар арасында қалып қойған байырқу-байегулердің бір бөлегі болса керек. Шағатай ұлысы тұсында олар баири есімімен белгілі болып,<ref>«Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007</ref> кейін Байсары атына ие болды. Түркі қағандығы кезінде әлімұлы құрамында болған 9 ата Байұлы тайпасының бірігу-ыдырау процестерінің салдарынан олардың қаншасының қазақ топырағына табан тірегенін, қаншасының басқа жұрттың арасына шашылып кеткенін анықтау қиын. Дегенмен, байырғы байырқу-баегулердің негізгі бөлігі Қазақстанның батыс аймағын мекендеп, ноғайлы тұсында алшын бірлестігінің құрамында болған. Ал [[Ноғай]] ордасы ыдыраған кезде алшын, алтыауыл, жембойылық ноғайлының басты жұртының бірі тамалармен бірге қазақ хандығының құрамына енген Байұлы жайлы деректер 18 ғасырдың 1-жартысынан бастап орыс әкімшілігінің құжаттарында жиі ұшыраса бастады. Оны 12 [[ата]] Байұлы (қайсыбір тізімдерде 13 ата) деп көрсетеді. Байұлы құрамына [[шеркеш]], [[ысық]], [[есентемір]], [[байбақты]], [[беріш]], [[адай]], [[алтын-жаппас]], [[тана]], [[алаша]], [[масқар]], [[таз]], [[қызылқұрт]] [[ру]]лары енеді.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, II том;</ref>