Майлықожа Сұлтанқожаұлы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
Өңдеу түйіні жоқ
19-жол:
Ақындық талант – табиғаттың адамға берген асыл сыйы. Ол қоғам тұрмысының ықпалымен және соның керегіне қарай ұшталып, өткірленіп отырады. Мұның солай екені Майлықожаның өзі айтқан сөздерінен де аңғарылады. Мәселен, ол ақындық дарынның өз еншісі ғана екенін, ата-тегінде ақындықпен айналысқан адам болмағанын: «Өзіме келген тіл бағы, Өнері емес бабаның», - деп ашып айтады. Сондай-ақ ақындық өнерді мейлінше жоғары санап, ақындығының қалыптасуына ықпал еткен шығыстың атағы әлемге жайылған ұлы ақындары қатарынан Әбілқасым Фердауси, Әлішер Науаи есімдерін атайды.
Өлең тақырыптарының қай тұрғыдан баяндалып, қандай идеяларды орнықтыру мақсатын көздегенін түсінудің кілті, оның ақындық өнер жөніндегі көзқарастарында. Сондықтан ең әуелі осы мәселеге тоқталғанда ақын өз өмірінің жекелеген жайттарын, өнерін шығармаларының көбісінде жол-жөнекей әңгімелеп отырады. Бала жасынан әкеден айрылып жетімдік көргенін, жастайынан өлең-жырға бейім болғанын, есейген соң да жарытымды дәулет бітпей, тек өнерінің арқасында өрге шауып, төске өрлегенін, жоқшылық азабын көп тартқанына қарамастан байлықты құмартпағанын, өз шығармасына өзек етіп толғанады:
«Не түрлі жұмыс көрмедім,
Демесем жалғыз, тіріміз.
Туғаннан бері келеді
Итшілеп өтіп күніміз» -
Заман жайын, өмір шындығын жырлайтын ақын таланты, бірақ сауда-саттық құралы бола алмайды. «Тәтті жырым төгілсін» жырында:
«Малға кедей болсам да,
Сөзімді бала сатпаймын,
Бергін деп байға жең ұшын» - дейтіні, міне, сонан болса керек. Ал ақынға жүктелетін міндет, борыш мәселесіне келгенде Майлықожа өзіне де, өзге әріптестеріне де барынша жоғары талап қояды.
«Өлеңмен берсем ыбырат,
Өзімнің қазақ халқыма,
Ол да менің жемісім», - деп алдында тәрбиелік зор мақсат тұрғанын танытып, тыңдаушыларға да салмақ сала сөйлейді.
Өлең өнерін аса жоғары бағалаған, оны халыққа тәлім-тәрбие берудің ықпалды құралы деп таныған ақын шамасы келіп, шарқы жеткенінше өзінен кейінгілерге осылай ғибыратты сөз қалдыру қамын қарастырған.
46-жол:
«Ажал бір келмес болсайшы», «Жақсы болсын жұбайың» термелері қаузаған жолдар қазақ қоғамындағы үй ішілік қарым-қатынастар, әке-шеше, аға-іні, ұл-қыз, ағайын-туған жайлары, ерлі-зайыптылар өмірі байымдалып, жақсы мен жаман жарлар мінездемелері беріледі.
Майлықожа шығармаларының ішіндегі әлеуметтік мәні ерекше бір туындысы – «Ұрлықтың түбі қорлық-ты» атты ұзақ терме-толғауы. Ұлы Қазанға дейінгі қазақ өмірінде жалпақ елді егерлендіріп, таусылмас дау, айықпас алакөздік тудырып келген кеселді құбылыс – ұрлық-қарлық болғанына әдебиетімізден де, тарих, экономика ғылымдары саласындағы еңбектерден де көптеген куәліктер табамыз. Бірақ, сол заманда жасап, көзімен көрген уақыт шындығын шынайы айтып қалдырған ақын еңбегі бүгінгі ұрпақтың өткенді тануы үшін таптырмас құрал болатыны да сөзсіз. Бұл өлеңдегі іргелі ой әуелі былайша нобайланады:
«Ақылды жігіт адал жүр,
Ұрлықты қылып мақтанба!
Не-не кәрі қасқырлар
Аяғын шалды қақпанға.
Ұрлық, өтірік, жалған ант –
Мұсылманға жаққан ба?!»
Ал «Келінжан, тыңда сөзімді» деп аталатын жырдың атынан-ақ аңғарылып тұрғандай, қазақ тұрмысындағы үй ішілік мәселелерге, ерлі-зайыпты адамдар, ата және бала, аға-іні, апа-қарындас, ағайын-туыс қарым-қатынастарына арналған. Ондағы мақсат алған жар, ерлі-зайыптылық өмір жайы – ақынды әр уақыт толғандырып келген қызықты да қомақты тақырып. Бұл мәселелер ақынның көптеген шығармаларында үнемі көрініс беріп отырған. Мәселен, «Ауыл малы бұралқыда» – «Ерегіспен етпе алыс, Ерлі-зайып араны» деп кеңес берілсе, «Жақсы болсын жұбайың», «Жақсы адам қартайса да» жігіттің өзіне лайық, ақылына сай жақсы жар таңдауын құптап:
«Айыбы жоқ, жігіттер,
Жақсыны елден таңдағын,
Көркімен жақсы болмайды,
Байқағын ақыл-саңлағын.
Жеңгелері мақтаса –
Әжеп болар алмағың.
Шешесі қызын мақтаса –
Оған, сірә, бармағын.
Жақсы болса алғаның –
Қоғамды болар жан-жағың,
Жаман болса алғаның –
Үйіңнен кетпес жанжалың,
Бала-шаға отаның –
Орнаған бау-шарбағың», - деп («Нақыл», 33-бет) ақыл-кеңес айтылады. Сондай-ақ жақсы жолықпаған зайып жайын да жырға қосып, ондай жардың басты-басты жағымсыз қылығының қатарында: жалқаулық, парықсыздық, настық тәрізді әдет-мінездерді күстаналайды:
«Жаман жардың белгісі,
Ұйқысына тоймай көп
«Шаншулап қаппын ойбай» деп,
Көрпені қайта жаптырар,
Ұйқыдан көзін ашып ап,
Бұрымдарын қасқылап,
Шыға сала есіктен,
Адамдай істен кешіккен,
Жақын жерді қақ қылар»,
- дейтін жолдарда бейнеленген әйел келбеті кімді де болса кіжіндіретін, шерменділік сурет.
Үй іші мүшелерінің бір-біріне қарым-қатынасы, өзара ілтипат махаббаты баяндалатын «Ажал бір келмес болсайшы» толғауы да мазмұндық тұтастығы тиянақты шығарма. Бірақ қалаған жағдайда бұл тұтастықтың жігін жазып жіберуге болады. Олай еткенде негізгі идея – адамға ажал келмеуі, айналадағылардың мұң тартып, қайғы шекпеуі жөніндегі жарқын пікірі көмескі тартып, көрінбей кетер еді де, ата-ана, ұл мен қыз, аға-іні, ағайын-туған туралы шағын-шағын туындылар пайда болар еді. Алайда ақын нысанасы жол саны жағынан көп, сұлбасы ұзақ жыр жарату болмаған, қайта ұзақ та болса жоғарыдағы негізгі мақсатты – адамның өлетіндігіне байланысты бәрімізді өкінішке қалдыратын ажал келмеуін аңсау сарынын ақырына дейін жырдың құлақ күйі етуді көздеген. Ал «Атамыз Адам пайғамбар», «Ата ананың қадірі», «Жақсы бір адам қартайса», «Атасы жақсы қандайды» адамның тумағы сүндет, өлмегі парыз екенін айтатын бір орайда дүниенің үнемі өзгеріп, ескінің жаңарып, қарттың өлетінін, жастың жетілетін жайын әңімелейді.
==Айтыстары==
Майлықожа Сұлтанқожаұлы айтыс өнерінде де өзіндік орнын қалыптастырған суырып салма ақын. Кезегі келгенде заманындағы талай саңлақтарымен сөз қағытып, күш сынасып көрген. Оның айтысқан ақындар арасынан белгілі Мәделіқожа, Құлыншақ ақындарды, қырғыз еліндегі Жаныс ақынды, Айман мен Гүлханым есімді ақын қыздарды, Шерім деген болысты білеміз. Бұлармен бетпе-бет кездескендегі салалы да салдарлы айтыстарды былай қойғанда, белгілі бір істің, оқиғаның орайына қарай туған кішігірім айтыстың, сөз қағысулардың талай мысалдары ел есінде сақталған. М.Әуезовтің «Айтыс ақындары кейде өлі мен тіріні, мал мен адамды, ақын мен домбыраны айтыстырады. Өліп жатқан Ақбала қыз бен Боздақтың айтысы, түйе мен Майлықожаның айтысы, атығай Тоғжан ақынның домбырамен айтысы – барлығы да айтыс жанрының тың түрі болады», дейтін ескертпесіндегі Майлықожаның түйемен айтысын алып қарасақ, ол сол тұстағы күнгей қазақтарының, әсіресе ақынмен қоныстас қоңыраттардың тұрмыс-тіршілігіндегі шындыққа негізделген. Күнкөріс қамы Ташкентпен екі ортаға жүн-жұрқа, сексеуіл көмірі мен тұз тасып, кіре тартқызатыны, бірақ онан түскен түсім күн көруге де жетпейтіні, өзі шаршап-шалдығып, күш-көлігі арып-ашып, кейде жарты жолда қалып қойып әбден әбігерленетіні бас-аяғы үш-ақ ауыз қайым өлеңде баян болған.
Майлықожа ақынның сөз қағысуында терең ойлы, шындықты ту еткен бiлiмдi шайыр екенiне көз жеткiземiз. Мысалы, замандасы Құлыншақ ақынның:
«Майлы, Майлы дегенмен май болмадың,
Жұрттан алып жегенмен бай болмадың» - дегенiне лезде сөз тауып:
«Сен Құлыншақ болғалы талай болды,
Не құлын, не жабағы тай болмадың!» - деген,
Немесе Гүлханым арудың:
«Кедейсiң, қызды жылқысы көп бай алады» - деген әзiлiне:
«Бибiмiз тегiн қызды күндемейдi,
Алдың деп мұны қайдан үндемейдi.
Батыр бiр оқ, бай бiр жұт бәрi бекер,
Дүниенiң байлығы тiлде дейдi»,
- деп орнықты, ойлы жауап бердi.
Қырғыздың Асыл деген байының тойында қазақ ақындарын бет қаратпаған Жанысты тарих жолымен жiпсiз байлап:
Молдалар кiтап оқып мән айтады,
Бiлмесе бекер сөздi неге айтады?
«Қыс-асыл әмбиенiң» кiтабында
Қырғыздың ата тегiн ит деп айтады!
- деп иттей қапқан Жаныc ақынды Жолбарыстай талауы – Майлының мықтылығы.
Бiрде Қасымбек болыстың бәйбiшесi ақынның тартпа желдiгiн қойып «Үш күн күттiк бiздi бiр мақтамадың тартпа желдiгiңмен құрып кеткiр Майлықожа» дегенiне сөз сүлейi:
Қазақтың оза шапқан Майлысы едiм,
Бұл өлеңiм болмаса қай кiсi едiм,
Бес-алты ауыз өлеңдi айтып берiп,
Көңiлiн қош қылайын бәйбiшенiң.
Жоғалмаса құрысын тартпа желдiк,
Бұрын қай ер-тоқымы сай кiсi едiм,
- деп елдi риза етiптi.
==Дереккөздер==