Спарта: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш r2.6.5) (Боттың үстегені: en:Sparta
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
[[File:Sparta territory.jpg|thumb|Спарта территориясы]]
[[Сурет:Nuremberg chronicles - f 28v.png|thumb| |right|]]
 
==Мемлекеттік құрылым==
Спарта – ежелгі грек қала-мемлекеті ([[полис]]), алғашында Эврот өз-нің алабында ([[Лаконика]] аймағы) орналасқан, кейін б.з.б. 6 – 1 ғасырларда [[Пелопоннес|Пелопоннестің]] оңтүстік бөлігін қамтыған. [[Гомер|Гомердің]] “[[Илиада]]” шығармасына қарағанда, Спарта [[Лаконика|Лакониканың]] ахейялық 12 қауымының бірі. Б.з.б. [[12 ғасыр]] шамасында дорийліктер [[Пелопоннес|Пелопоннеске]] басып кіріп, Спарта қоныстарын қиратты. Археологиялыұ мәліметтер бойынша жаңа дорий қонысы Спарта деген атпен б.з.б. 10 – 9 ғасырларда басқа жерде – [[Эврот өзен|Эврот өзеннің]] жағасында пайда болған. Б.з.б. 8 – 6 ғасырларда Спарта көрші аймақтар: батыста [[Мессания|Мессанияны]], шығыста [[Клаурия|Клаурияны]] жаулап алды. Спартаның барлық жері мемлекеттік меншігіне алынды. Бұл жерлер Спартаның толық құқылы азаматтары – спарталықтарға мұра ретінде пайдалануға берілді. Жерді басыбайлы құлдар – илоттар өң-деді. Ал Спартаның бұрынғы жергілікті халқы – периэктер (жеке басы ерікті, бірақ саяси құқы жоқ) қолөнермен және саудамен айналысты. <br />
[[file:Capital_Lambda.svg‎|thumb|Спарта таңбасы]]
Спарталықтардың өздері жеті жасынан әскери қызметке тартылды. Спартаның саяси құрылысы рулық-тайпалық сипатта болды. Халық жиналысы ([[апелла]]) жоғарғы орган саналды. Мемлекетті екі әулеттен ([[Еврипоний]] және [[Ашад]]) шыққан екі патша басқарды. Олар әскери жасақтарға жетекшілік етіп, бірқатар діни міндеттерді жүзеге асырып отырды, ал ішкі және сыртқы саясаттың аса маңызды мәселелерін ақсақалдар кеңесі ([[герусия]]) шешті. Экономикаалық жағынан Спарта қолөнер мен саудасы нашар дамыған, рулық қатынастар сақталған аграрлық қауым болды. Сәулет өнері мен өнерге мән берілмеді. Заңдар өте қатал болып, тәуелді халықты аяусыз қанады. Б.з.б. 6 ғасырдың аяғында Спарта [[Пелопоннес]] одағын басқарып, бүкіл [[Грекия|Грекияда]] билік жүргізу үшін [[Афины|Афинымен]] [[Пелопоннес]] соғысын (б.з.б. 431 – 404) жүргізді. Спарта жеңіске жетіп, біраз уақыт [[Грекия|Грекияда]] үстемдік құрды. Бірақ билеушілердің ішкі дағдарысы Спартаның соғыс күшін әлсіретті. Ол б.з.б. 371 – 362 жылы болған соғыстарда өз қарсыластарынан күйрей жеңілді. Б.з.б. 338 жылы Спарта [[Македония|Македонияға]], ал 146 жылы [[Рим|Римге]] бағынып, мемлекет ретінде жойылып кетті.<br />
'''Спа́рта''' ({{lang-grc| Σπάρτη}}, {{lang-la|Sparta}}) немесе '''Лакедемон''' ({{lang-grc|Λακεδαίμων}}, {{lang-la|Lacedaemon}}) – ежелгі грек қала-мемлекеті ([[полис]]), алғашында Эврот өзенінің алабында ([[Лаконика]] аймағы) орналасқан, кейін б.з.б. 6 – 1 ғасырларда [[Пелопоннес|Пелопоннестің]] оңтүстік бөлігін қамтыған. [[Гомер|Гомердің]] “[[Илиада]]” шығармасына қарағанда, Спарта [[Лаконика|Лакониканың]] ахейялық 12 қауымының бірі. Б.з.б. [[12 ғасыр]] шамасында дорийліктер [[Пелопоннес|Пелопоннеске]] басып кіріп, Спарта қоныстарын қиратты. Археологиялыұ мәліметтер бойынша жаңа дорий қонысы Спарта деген атпен б.з.б. 10 – 9 ғасырларда басқа жерде – [[Эврот өзен|Эврот өзеннің]] жағасында пайда болған. Б.з.б. 8 – 6 ғасырларда Спарта көрші аймақтар: батыста [[Мессания|Мессанияны]], шығыста [[Клаурия|Клаурияны]] жаулап алды. Спартаның барлық жері мемлекеттік меншігіне алынды. Бұл жерлер Спартаның толық құқылы азаматтары – спарталықтарға мұра ретінде пайдалануға берілді. Жерді басыбайлы құлдар – илоттар өң-деді. Ал Спартаның бұрынғы жергілікті халқы – периэктер (жеке басы ерікті, бірақ саяси құқы жоқ) қолөнермен және саудамен айналысты. <br />
Спарталықтардың өздері жеті жасынан әскери қызметке тартылды. Спартаның саяси құрылысы рулық-тайпалық сипатта болды. Халық жиналысы ([[апелла]]) жоғарғы орган саналды. Мемлекетті екі әулеттен ([[Еврипоний]] және [[Ашад]]) шыққан екі патша басқарды. Олар әскери жасақтарға жетекшілік етіп, бірқатар діни міндеттерді жүзеге асырып отырды, ал ішкі және сыртқы саясаттың аса маңызды мәселелерін ақсақалдар кеңесі ([[герусия]]) шешті. Экономикаалық жағынан Спарта қолөнер мен саудасы нашар дамыған, рулық қатынастар сақталған аграрлық қауым болды. Сәулет өнері мен өнерге мән берілмеді. Заңдар өте қатал болып, тәуелді халықты аяусыз қанады. Б.з.б. 6 ғасырдың аяғында Спарта [[Пелопоннес]] одағын басқарып, бүкіл [[Грекия|Грекияда]] билік жүргізу үшін [[Афины|Афинымен]] [[Пелопоннес]] соғысын (б.з.б. 431 – 404) жүргізді. Спарта жеңіске жетіп, біраз уақыт [[Грекия|Грекияда]] үстемдік құрды. Бірақ билеушілердің ішкі дағдарысы Спартаның соғыс күшін әлсіретті. Ол б.з.б. 371 – 362 жылы болған соғыстарда өз қарсыластарынан күйрей жеңілді. Б.з.б. 338 жылы Спарта [[Македония|Македонияға]], ал 146 жылы [[Рим империясы|Римге]] бағынып, мемлекет ретінде жойылып кетті.<br />
 
==='''Қызметтер мен билік органдары'''===
Әдеб.: [[Трухина]] Н.Н., [[История древней Греции]], М., [[1996]].
* [[Апелла]] — халық жиналысы (жасы 30-ға жеткен толық құқықты ер спартиаттар)
* [[Спарта патшалары]] — Спартаны екі әулеттен екі патша билеген: [[Агиадтар]] мен [[Эврипонтидтер]]. Екі әулет те [[Аристодем]] патшадан тараған. Соғыс кезінде біреуі жолға шыққан, екіншісі қаланы басқаруға қалған.
* [[Эфорлар]] — сайлаулы лауазымдар. Олардың қолында сот билігі болды (5 эфор болған, соғыс кезінде екеуі патшамен аттанған).
* [[Герусия]] — Спартадағы жоғарғы билеуші орган, ақсақалдар кеңесі. Герусия 30 адамнан тұрады (28 [[геронттар]] және 2 патша)
* [[Наварх]] — әскери лауазымның жоғарғы түрі. Наварх спартандық кемелер билеп және жақсы өкілетік болған
* [[Гиппагреттар]] және [[атты әскер (Спарта)|300 атты әскер]] корпусы.
 
==Тарихы==
*XI ғасыр б.з.б — Спарта қала-мемлекет құрылуы.
*X ғасыр б.з.б — Дорийліктер [[Лакония]] территориясын жаулады. Жарты тұрғын-ахэйліктерді периэктерге айналдырды(Политикада күші жоқ, бірақ тәуелсіз азамат), ал қалғандарын илоттарға айналдырды(мемлекеттік құл); дорийліктер билеуші спартиаттар болды.
[[File:Lycurgus.jpg|thumb|Ликург]]
[[Сурет:Chilon of Sparta.jpg|thumb|Хилон]]
[[Сурет:Helmed Hoplite Sparta.JPG|thumb|Спарта жауынгері ескерткіші]]
*IX ғасыр б.з.б — [[Ликург]] басқару заңдары Спартаны әскери күшті мемлекетке айналдырды.
*743 — 724 жылдар б.з.б — Бірінші [[Мессения]] соғысы. Спарта Мессенаның бір бөлігін жаулады.
*685 — 668 жылдар б.з.б — Екінші Мессения соғысы. Спарта Мессенанны түгелдей жаулады.
*500 — 449 жылдар б.з.б — Грек-парсы соғыстары.
*480 жыл б.з.б. — [[Фермопиль]] шайқасы. 300 спарталықтар ерлігі.
*479 жыл б.з.б. — [[Платея]] түбіндегі шайқас. Спарталықтар мен одақтас мемлекеттердің жеңісі.
*479 — 464 жылдар б.з.б — Тегеатидамен соғыс, Спартаның жеңуімен аяқталады.
*464 — 455 жылдар б.з.б. — Үшінші Мессения соғысы(Мессениядағы илоттар көтерілісі).
*460 — 445 жылдар б.з.б — [[Пелопоннесс]] соғысы. [[Афина]] мен Спартаның 30 жылға соғыс тоқтату келісімі.
*457 жыл б.з.б — [[Танагр]] түбіндегі шайқас. Спарталықтар мен одақтас мемлекеттердің жеңісі.
*431 — 404 жылдар б.з.б — Пелопоннесс соғысы. Спарталықтар афиндықтарды жеңіп Грекиядағы доминантты мемлекет болды.
*427 жыл б.з.б — Спарталықтардың Платейді жаулап, тұрғындардың көп бөлігін жойды.
*425 жыл б.з.б — [[Пилос]] түбіндегі спарталықтардың жеңілісі.
*422 жыл б.з.б — [[Амфиполе]] түбіндегі шайқас. Спарталықтар мен одақтас мемлекеттердің жеңісі.
*418 жыл б.з.б — Мантинея түбіндегі шайқас. Спарталықтар жеңісі.
*395 — 387 жылдар б.з.б — Коринф соғысы. Спарта мен Парсы жеңісі.
*371 жыл б.з.б — [[Левктрах]] түбіндегі шайқас. Спарта [[Фива]]мен шайқаста күшін жоғалтады.
*362 жыл б.з.б — Мантинея түбіндегі шайқас. Спарталықтар жеңісі.
*331 жыл б.з.б — Спарта и [[Македония]] соғысы.
*331 жыл б.з.б — [[Мегалополе]] түбіндегі шайқас. Спарталықтар мен одақтас мемлекеттердің жеңілісі.
*245 — 241 жылдар б.з.б — [[Агис]] реформасы сәтсіз аяқталды.
*235 — 221 жылдар б.з.б — [[Клеомен]] реформасы сәтті орындалғанымен макендон патшасы [[Антигон III]] Спартадан [[Селласия]] түбіндегі шайқаста жеңілгеннен кейін реформаны алып тастады.
*229 — 222 жылдар б.з.б — Клеомен соғысы. Спартаның [[Ахэй одағы]] мен Македонияға гегемония үшін Пелопоннесстегі қарсы соғысы.
*222 жыл б.з.б — Селласия түбіндегі шайқаста Спарта ауыр жеңіліске ұшырайды. Спартаны [[Эллиндық одақ]]қа кұшпен кіргізеді.
*220 — 217 жылдар б.з.б — Одақтастар соғысы. Спарта [[Этолия одағы]]мен бірге Эллиндық одаққа қарсы соғысы.
*215 — 205 жылдар б.з.б — Бірінші Македония соғысы.
*207 жыл б.з.б — Мантинея түбіндегі шайқас. Спарталықтардың ауыр жеңілісімен және патша Маханида өлімімен аяқталды.
*204 жыл б.з.б — спарталықтар жаулауға тырысты [[Мегалополь]].
*201 жыл б.з.б — спарталықтар Мессенияға шабуылдайды, бірақ [[Тегей]]ден жеңіліске ұшырайды.
*195 жыл б.з.б — Лакония соғысы, Спарта жеңілісі және Ахей одағына қосылуы.
*147 жыл б.з.б — Спарта Ахей одағынан шығып Римнен қолдау алып отырады. Ахей соғысы басталды..
*146 жыл б.з.б — бүкіл Грекия [[Рим империясы]]ның астында қалып Ахей провинциясына айналды. Кезіндегі атақтары үшін Спарта мен Афина өздерінің территориясы аумағында өз өзін билеу құқығын алады.
 
==Қауым==
===Аристократия:===
* [[Гомейлер]] (мағынасы «теңдес») — толық құқықты азаматтар. Гомейлер спарталықтар мен спартиаттарға тағайындалады.
* [[Парфениялар]]<ref>Аристотель айтуынша олар екінші сортты азаматтар болған, бірақ олар гомей қатарына кірді, яғни аристократтар</ref> (мағынасы «бикеш болып туылғандар») — кеуге шықпаған спартан әйелдерінің ұрпақтары (қауым бірінші Мессения соғысынығ 20-шы жылдарында пайда болды)
===Халық:===
* [[Гипомейондар]] (мағынасы «ештеңесіз») — кедейленіп және кейбір мүшелерінен айырған азаматтар. Сол себептен азаматтық құқықтарынан айырылған.
* [[Мофактар]] (мағынасы «мансапқұмарлар») — гомей еместердің балалары. Олар спартандық тәрбие алған және толық азаматтық құқық алуға мүмкіндіктері бар.
* [[Неодамон]] (мағынасы «жаңа азаматтар») — бұрыңғы илоттар (лакондықтар қатарынан), толық емес азаматтық алғандар(қоғам Пелопоннесс Соғысынан кейін пайда болды).
* [[Периектер]] — еркін азаматтар-емес (мысалы, афиндық [[метектер]])
===Тәуелді диқаншылар:===
* Лакониялық [[илоттар]] ([[Лакония]] тұрғыны) — мемлекеттік құлдар. Олар әдетте еркіндік алған, ал Пелопонесс соғысынан кейін жартылай азаматтық.
* Мессениялық [[илоттар]] ([[Мессения]] тұрғыны) — мемлекеттік құлдар. Мессения тәуелсіздігінен кейін өздерін еркін [[эллин]]дар сезіне алды.
* [[Эпейнакттар]] – Жесір спартан әйеліне үйленгенге бостандық алған илоттар.
* [[Эриктертар]] және [[деспоионавттар]] – Әскерге кеткен илоттар.
* [[Афеттер]] және [[адеспоттар]] – [[Илот]]тар қалауына қалғандар.
 
==Спарта әскері==
[[file:Greek Phalanx.jpg|thumb|Гоплиттер]]
Алғаш рет Спарта әскері туралы [[Илиада]]да айтылады. Ксенофонттың "Лакедомониянның мемлекеттік құрылымы" трактатында Спарта Әскері туралы барлық ақпарат нақты айтылған.
Спарталықтар қаруына найза, қылыш және қорғаныш қару-жарақ: дөңгелек қалқан, дулыға, сауыт және т.б. Барлық қару-жарақ шамамен 30кг. Ауыр қаруланған жауынгер - [[гоплит]]. Спарта әскерінің қатарында жңіл қаруланған жауынгерлер де болды. Оларда жеңіл найза мен садақ оқтарымен. Спарта әскерінің негізін 5-6 мыңдық гоплиттер құрады.
 
==Атақты спарталықтар==
[[Сурет:Leonidas monument.jpg|thumb|300px|Леонид және 300 спарталықтар ескерткіші]]
* [[Алкман]] — спартандық поэт және музыкант
* [[Ликург]] — заң шығарушы
* [[Хилон]] — заң шығарушы
* [[Павсаний]] — Спарта патшасы, [[Лисандр]]дың политикалық оппоненті , [[Афина]]да демократияны қалпына келтірді
* [[Демарат]] — Спарта патшасы (515 - 491 жылдар б.з.б) Еврипонтид тұқымы
* [[Леонид I]] — патша, 300 спарталықтармен командирі
* [[Лисандр]] — Спарта [[наварх]]ы. Спартаның кұшеюі кезіндегі қысқа мерзімге патша билігіненде мықты болған. Спарта державасының қалаушысы.
* [[Телевтий]] — Спарта [[наварх]]ы, [[Агесилай]] патшаның інісі. [[Коринф соғысы]]на қатсыты.
* [[Терпандр]] — спартандық поэт және музыкант
* [[Тиртей]] — спартандық поэт
* [[Ксенофонт]] — тарихшы, Афинада туылы, бірақ Спартаның алдында зор еңбекпен лакониялық азаматтық алды
* [[Киниска]] — Көне Олимпиядалық ойындарды ұтқан алғаш әйел
* [[Ксантипп (спартан)|Ксантипп]] — Спарта әскербасы. III ғасыр б.з.б өмір сүрді. Карфаген патшасына жалданып 255 жылы б.з.б римдік легионер әскербасы Регулды жеңді.
 
==Пайдаланған әдебиеттер==
Қазақ ұлттық энциклопедиясы
 
<ref> Қазақ энциклопедиясы</ref>
=Пайдаланған сілтеме=
<references/>
{{stub}}
{{wikify}}
[[Санат:Тарих]]
[[Санат:Көне мемлекет]]
 
 
[[af:Sparta]]
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Спарта» бетінен алынған