Қызылорда: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

}} <!-- Infobox ends -->

'''Қызылорда''' – қала, облыстың әкімшілік, экономикалық және мәдени орталығы (1938 жылдан). [[Сырдария]] өзенінің оң жағалауына орналасқан. Тұрғыны 198,3 мың адам (2005). 8 әкімшілік-аумақтық бірліктен тұрады: Қызылорда қаласы, [[Тасбөгет]], [[Белкөл]] кенттері, [[Қосшыңырау]], [[Қызылжарма]], [[Қызылөзек]], [[Ақсуат]], [[Ақжарма]] ауылдары. Қала теңіз деңгейінен 126 – 130 м биіктікте жатыр. Аумағы өзенді бойлай оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай созылып төртбұрыш пішінді келген. Жер аумағы 3683 га. Қаланың 17,0 га аумағын, темір жолторлары, көліктік көшелерге 165 га, қала бақтары мен демалыс орындарына 19 га, жасыл алқабына 51 га тиеді. Геологиялық тұрғыдан Қызылорда аумағы [[Тұран]] эпигерциндік платформасы үстінде жатыр. Палеозойда қалыптасқан бұл жазықты кейде Сыр ойысы деп те атайды. Ойыстың шеткі иіндері палеозойлық қатты метаморфты жыныстармен толған. Ойыстың көлденең ені 400 км. Орталығында палеозойлық тау жыныстары 600 – 900 м тереңдікте жатыр. Кейіннен ойыс мезозой, одан кейін кайнозой жыныстарымен жабылған. Шөгінді қабат үшке бөлінеді. Ең жоғарғы қабатының қалыңд. 10 – 15 м. Бұл толығымен аллювийлі шөгінді жыныстар. Келесі құмды қабаттың қалынд. 50 – 80 м. Олар негізінен көтеріңкі немесе құмды төбелер бөліктерінде жатыр. Үшінші қабат палеогеннің аяғындағы (олигоцен) теңіз саздары мен құм тастарынан тұратын жасыл-сұр түсті жыныстардан тұрады. Қабат 50 – 80 м тереңдікте жатыр. Қала негізі Қамысқала атты елді мекенде 1817 ж. салынған Қоқан хандығының Ақмешіт бекінісі ретінде қаланды. 1853 жылдың тамызынан басқыншы, ген. В.А. Перовскийдің атымен бекініс [[Перовск]] форты аталды. 1867 ж. Перовскіге қала мәртебесі беріліп, уезд орталығына айналды. 1901 – 06 ж. Орынбор – Ташкент темік жолы салынуға байланысты тұста қала халқы тез қарқынмен өсті. 1917 ж. 30 қазанда (12 қараша) Кеңес өкіметі Қазақстанда бірінші болып Перовскіде орнады. 1922 ж. қаланың Ақмешіт аты қайтарылғанымен 1925 жылдың сәуірінде Қызылорда деп қайта өзгертіліп, Қазақ АКСР-інің астанасы мәртебесі берілді (1929 жылға дейін). Қалада 1926 ж. 13 қаңтарда Қазақ драма театры (М.Әуезов атынд. Қазақтың мемлекеттік академия театры) ашылды. Денсаулық сақтау, білім беру орындары көбейді. 1938 ж. облыс орталығына айналды. 20 ғ-дың 30-жылдары қалада электр станциясы, диірмен, наубайханалар, балық өңдеу, күріш, кірпіш зауыты жұмыс істеп тұрды. Екінші дүниежүз. соғыстан кейінгі жылдары аяқ-киім фабрикасы, ет комбинаты, астық өнімдері комбинаты, сүт зауыты, целлюлоза-картон зауыты, тоқылмайтын маталар фабрикасы іске қосылды. 1956 ж. қала іргесіндегі Тасбөгет кенті жанынан су бөгеті салынды. 1974 ж. «Қызылордакүрішмаш» зауыты іске қосылды. Көптеген оқу орындары мен мәдениет ошақтары ашылды. 1996 ж. 8 қазанда ҚР Президентінің жарлығымен «Қызылорда арнайы экономикалық аймағы» (АЭА) құрылды. Оның бағдарламасы бойынша қалада жекешелендіру, акционерлендіру, инвестиция тарту секілді жұмыстар жүргізілді. Түрлі меншік иеліктері құрылып, шағын және орта бизнес кәсіпорындары мен мекемелері құрылды. Өнеркәсіп, сауда, байланыс қатынастары реттелді. Экономиканың жандануы мемлекет және қала бюджетіне түсетін қаржы сомасын арттырды.

Білім беру және мәдениет саласында қалада 30-дан аса жалпы білім беретін мектеп, 5 колледж, 3 кәсіптік-тех. мектеп, Қорқыт Ата атынд. Қызылорда мемлекеттік университеті, «Сейхун» академиясы, Экономика, экология және құқық университеті, Гуманитарлық университет, Аймақтық агроэкология ғылыми-зерттеу институты облыста ғыл.-зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Облыстық мемлекет архив, драма театры, «Сыр сұлуы» халық ән-би ансамблі, филармония, көркемөнерпаздар шығарм. үйі, облыстық халық шығармашылығы мен білім беру және мәдени жұмыстардың ғылыми-әдістемелік орт., т.б. бар.

==Оқу орындары==

==Сілтемелер==

Қазақ Энциклопедиясы III том 12 тарау

{{wikify}}

[[Санат: мәдениет]]