Андроново мәдениеті: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Б.з.д. 2 мыңжылдықтың алғашқы ширегі бітер кезде ([[Қола дәуірі]]) [[Еділ]] мен [[Алтай]] арасында мал шаруашылығымен айналасқан адамдар қола жасауды меңгерді. [[Оңтүстік Сібір]]дегі [[Ачинск]] қаласы маңындағы Андроново селосынан қола дәуірі ескерткіштері алғаш рет табылды. Оны [[1913]] ж. Б.Г. Андрианов ашты. Ғылымда шартты түрде [[Қазақстан]] жеріндегі қола дәуірі ескерткіштерін АндроновАндроново ескерткіштері деп атайды. Бұл атауды ғылыми айналымға [[1927]] жылы С. А. Теплоухов енгізген. 1927 жылы археолог М.П.Грязнов осындай қорымды [[Батыс Қазақстан]]нан да тапты. Андронов ескерткіштері [[Қазақстан]], [[Орта Азия]], [[Сібір]] жерлерінен табылып отыр. АндроновАндроново мәдени-тарихи қауымының негізгі орталықтарының бірі Қазақстан аумағында болды. БатысБатыстық аудандардың андроновтық тұрғындарыандроноволықтар [[қима мәдениеті]]<nowiki/>нің туысқан тайпаларының ықпалына үнемі түсіп және өз тарапынан оларға тікелей ықпал жасап отырды. Археологиялық деректер андроновтық тұрғындардыңАндроноволықтардың басым көпшілігі отырықшылық өмір сүргенін көрсетеді. Қоныс-мекендер кең жайылма шалғыны бар өзендердің жағаларына орналасты. [[Патриархат]]тық отбасылардың үйлері үлкен жер төбелер болды; олардың жанынан әр түрлі шаруашылық жайлар мен мал қамайтын қашалар салынды. Бұл қоныс-мекендерге мал бағу кәсібі едәуір басым малшылық-егіншілік шаруашылығының кешенді сипаты тән болды.

Жалпы, Қазақстанда АндроновАндроново мәдениетімен бірге, қима мәдениет ескерткіштері Батыс Қазақстанда табылған. Қима мәдениетінің басты ерекшелігі — қайтыс болған адамдарды қиылған ағаштың арасына салуы. АндроновАндроново мәдениетінің ескерткіштері Қазақстанда мол кездесетін болғандықтан, осы хронологиялық кезеңді АндроновАндроново мәдениеті арқылы қарастырады.

АндроновАндроново мәдениетінің ескерткіштерінің өте үлкен аумақта табылуына және оның ұзақ кезеңді қамтуына байланысты ғылымда қазір АндроновАндроново тарихи-мәдени қауымдастығы деген термин қолданылады. Андроновтық тұрғындардыАндроноволықтарды басқа тайпалардан айыратын мәдениеттің ең басты этнографиялық белгілері жерлеу ғұрпы, геометриялық өрнегі барөрнекті балшық қыш ыдыстардың өзінше бір жиынтығы, металл бұйымдардың түрлері болып табылады. АндроновАндроново тайпалары тұрқы әр түрлі тас қоршаулар түрінде зираттар тұрғызды, олар тік бұрышталып, дөңгелектей, сопақталып қоршалатын болды. Кейде, әсіресе [[Орал]] өңірінде бұлардың орнына обалар үйілді. Өлген тайпалас адамдар не өртелді, не ерекше әдіспен бүйірінен жатқызылып, қол-аяғы бүктеліп, тас тақталардан жасалған «жәшікке» немесе қазылған төрт бұрышты шұңқырға салынып жерленді. Ыдыстар қолдан жапсырылып жасалды. Бұдан ертерек уақытта ыдыстардың түбі шығыңқы домаланып келетін болса, ол енді тайпақ болды. Олардың сырты тарақ тәрізді немесе тегіс қалыппен түсірілген күрделі геометриялық өрнектермен сәнделді. Сәндік заттардың андроновтықАндроново тайпалартайпалары мәдениетінің тараған шегінен аспаған ерекше түрлері: алтын жапырақшадан бір жарым қайырым бүктеліп жасалған сырғалар, бас киімге және басқа да киімге тағылатын «көзілдірік тәрізді» және «табан із тәрізді» сәнді салпыншақтар, қақтама өрнекті тоталар, шеттері иректеліп түйілген білезіктер болды. Өндіріс техникасының дамығандығы және қола заттар мен балшық ыдыстар түрлерінің әдемілігі мәдениет деңгейінің жоғары болғанын көрсетеді.

Ескерткіштердің тұңғыш рет [[1914 ж.]] [[Ачинск]] қаласының маңындағы '''АндроновАндроново деревнясыныңауылы''' маңынан табылуына байланысты осылай аталған. Бұл мәдениет [[Орталық Қазақстан]]ды мекендеген тайпалар арасына кең тараған. Ол таралған аймағына және өзіндік белгілеріне қарай үш тарихи кезеңге бөлінеді: ерте кезеңі – б.з.б. XVIII-XVI ғасырлардағы [[Петров мәдениеті]]; орта кезеңі – б.з.б. XVI–XII ғасырлардағы Алакөл-Атасу, Федоров-Нұра мәдениеттері; соңғы кезеңі – б.з.б. XII–VIII ғасырлардағы Алексеев, Замараев, Сарығары, [[Беғазы-Дәндібай мәдениеті|Беғазы-Дәндібай]] мәдениеттері.

АндроновАндроново мәдениеті шартты түрде үш кезеңге бөлінеді. [[Ерте қола]] — б.з.д. XVIII-XVI ғғ, [[орта қола]] б.з.д. XV-XII ғғ., [[кейінгі қола]] б.з.д. XII-VIII ғғ. АндроновАндроново мәдениеті 8-9 ғасырға созылады (б.з.д. 17-9 ғасырлар). АндроновАндроново мәдениетінің алғашқы ескерткіштерін [[1914]] жылы А.Я. Тугаринов ашты. Содан бері өткен уақыттың ішінде орасан көп археологиялық материал жиналды. Бұл мәдениеттің ескерткіштерін кезеңдерге бөліп, топтастыруды бастаған С.А. Теплоухов болды. Әсіресе М.П. Грязновтың сіңірген еңбегі зор. Ол 30-жылдарда-ақ АндроновАндроново мәдениетінің тарихи құбылыс ретіндегі суреттемесін жасап берді және далалық қола дәуірінің хронологиялық үш кезеңін: алдыңғы, ортаңғы және соңғы кезендерін саралап берді. Кейін К.В. Сальников [[Орал]] сыртының АндроновАндроново мәдениетіне хронологиялық топтама жасады; оны бірінің орнын бірі басқан үш кезеңге бөліп, оларға шартты түрде мынадай аттар берді: [[Федоров кезеңі]] - б. з. б. XVIII — XVI ғасырлар, [[Алакөл кезеңі]] — б. з. б. XV — XII ғасырлар, [[Замараев кезеңі]] — б. з. б. XII — VIII ғасырлар. АндроновАндроново мәдениетін К.В. Сальниковтың кезеңдерге бөлуі тарих ғылымында дұрыс деп танылды және далалық қола дәуірінің ескерткіштерін зерттегенде осы мәдениеттің тараған аудандарының бәрінде қолданылды. Қазақстанның АндроновАндроново мәдениетін кезеңдерге бөлу мәселесін Ә. X. [[Әлкей Хақанұлы Марғұлан|Марғұлан]], К.А. [[Ақышев Кемел|Ақышев]], А.Г. Максимова, С.С. [[Черников Сергей Сергеевич|Черников]], A.M. Оразбаевтар айналысты. Қазіргі кезде К.В. Сальниковтың кезеңдерге бөлуі қайта қаралып, Э.А. Федорова-Давыдованың, B.C. Стоколостың, Г.Б. Зданович пен басқа да зерттеушілердің еңбектерінде нақтылана түсті. Зерттеушілердің көпшілігі АндроновАндроново мәдениеті [[неолит]] пен [[энеолит]] дәуірлеріндегі Қазақстан даласының солтүстік аймағының және Орал сырты мен [[Батыс Сібір]]дің іргелес аудандарының мәдениет жағынан, әрі, шыққан тегі жағынан туыс тайпаларының табиғи дамуы негізінде кұрылған деп есептейді. Сол кездің өзінде-ақ мал өсіру, қарапайым егіншілік және кен кәсібінің бастамасы мәлім болатын. Үй жанында мал бағу мен жайылмада кетпенмен егін салудың одан әрі дамуы отырықшылықтың ұлғаюына, үй кәсіпшіліктерінің шығуына, металлургияның дамуына жеткізді. Ұлан-ғайыр далалық аймақта осы материалдық игіліктерді шығаратын негізгі өндірістер прогресінің шамамен бір деңгейлес болуы АндроновАндроново мәдениетінің өзіне тән ерекшеліктерінің қалыптасуына, қоғамның әлеуметтік жағдайына жақын түрлеріне жеткізді.

Бұл өңірден көптеген мекендер, қорымдар, көне рудниктер, құрбандық орындары, петроглифтер табылды. Орталық Қазақстанның андроновАндроново мәдениетіне тән сипаты - оның мазарларының күрделілігі, тас өңдеумен байланысты құрылыс техникасының жетіле түскендігі.

Солтүстік Қазақстан жеріндегі қола ғасырын, соның ішінде АндроновАндроново мәдениетінің ескерткіштерін зерттеген ғалымдар - К. А. Ақышев, Ә. М. Оразбаев, Г. Б. Зданович, С. Я. Зданович және т. б. [[Солтүстік Қазақстан]]ның қола ғасырының кезеңдерге бөлуді, АндроновАндроново мәдениетінің сатыларын, олардың хронологиялық мерзімдерін Геннадий Борисович Зданович көпжылдарға созылған [[Жабай-Покровка]], [[Боголюбово (Солтүстік Қазақстан облысы)|Боголюбово]], Куропаткино және тағы да басқа ескерткіштерде жүргізілген қазба жұмыстарының негізінде анықтады. Алексеев қонысы мен Тасты-бұтақ қорымы кеңінен мәлім болды. Топырағы төбешік болып үйілген, дөңгелек және тікбұрышты қоршаулары бар қорымдар көп кездеседі. [[Челябинск]] және [[Қостанай облысы|Қостанай облыстарының]] шекарасына жақын Арқайым қонысы ежелгі қалалардың мысалы бола алады. Қазіргі Қостанай облысында Садчиков қонысы, [[Ақмола облысы]]ндағы, [[Зеренді ауданы]]ндағы Павловка (Шағалалы) қоныстары - АндроновАндроново тарихи-мәдени қауымдастығының айшықты ескерткіштері.

АндроновшыларАндроново қоныстары дала өзендері мен оның жағаларына егін, бау-бақша салып қоныстанған. [[Тары]] ботқасы күйген құмыралар табылды. Қоныстардың бәрінен табылған ортақ олжалар: дәнүккіштер, келсаптар, орақтар мен тас кетпендер.

[[Мал өсіру]] маңызды рөл атқарған. Негізгі тамағы [[сүт]] болды, [[сүзбе]], [[ірімшік]] жасаған. [[Ет]] өте аз болған, оны мейрамдарда ғана, құдай жолына [[құрбандық]] жасағанда ғана пайдаланған. Негізгі мал [[қой]], [[сиыр]], [[жылқы]]. Жылқының үш тұқымы болды: 1). биіктігі 128-136 см., басы үлкен, қалың жалды жатаған жылқы. Қазіргі [[моңғол жылқысы]]на ұқсас. 2). Шоқтығы орташа не биік 136-152 см-ге дейін салмағы 350 килоға дейін жететін жылқылар. 3). Асыл тұқымды биіктігі 152-160 см., аяқтары жіңішке, сымбатты, қой мойынды жылқылар. Олар соғыс арбасына жегілетін болған. АндроновшыларАндроноволықтар мал бағудың қыр-сырын жетік меңгергендер болды. Олар дүние жүзінде алғаш рет малды қолда ұстауды енгізді. Қыста төлді жылы жерде ұстаған, ол үшін үйдің бір жағын қоршап бөліп тастаған. Тұрғын үйлерге жалғаса мал қора салды. АндроновшыларАндроноволықтар қос өркешті [[бактриан түйе]]лерін өсірді.

Ерте және орта қола кезеңдерінде, яғни б.з.д. 1 мыңжылдықтың басында андроновшыларандроноволықтар отырықшы болды. Аралас шаруашылықпен айналысқан. Малды үй іргесіне бағу нәтижесінде жайылым тез тозған. Сондықтан жайлаулық тәсілді ойлап табады. Бұл көктем, жаз айларында жастар мен ер адамдар алыс жайылымға малды айдап әкетсе, отбасылары егін өсірумен айналысты.

Кен өндіру б.з.-дан үш мың жыл бұрын пайда болды. Мысалы, [[Жезқазған]]да осы кезде-ақ кен өндіріле бастады. Олар кенді тотықтандыру, қайлалау, отпен өндіру әдістерін меңгерді. Сондай-ақ әрбір отбасы өз ыдыс-аяқтарын өздері жасады. Әйелдер саз балшықты әзірлеп, одан ыдыс-аяқ істеп, оларды ошақтағы отқа, кейде таспен қоршалған шұңқырға алаулатып күйдірген. Ыдыстар әртүрлі сызықтармен, [[геометрия]]лық [[ою-өрнек]]термен әсемделген. АндроновшыларАндроноволықтар үй тіршілігіне қажетті нәрсені өздері жасады. [[Жіп иіру]], [[тоқу]], [[Тері өңдеу|теріні өңдеу]], киімді түрлі-түсті жіппен әдіптеп бәрін игерген. Матаға қажетті жіпті мал жүнінен игерген. Тоқыма станогы, [[ұршық]] болды. Олар өкшесіз аяқ киім киген, жүннен тоқыған, теріден тіккен құлақшын киген. Әйелдер көбіне ұзын жеңді етегі жер сызған жүн көйлек киіп жүрді. Әшекейлік бұйымдар сырға, салпыншақтар, моншақтар таққан. Ерлері қоладан үшкірлеп жасалған садақтармен қаруланды.

Олар үлкен үйде отбасылық қауым болып өмір сүрді. Ағайын-туыстар шаруаны бірге атқарды. Обалар, қабірлер қазу ісінде өзгешеліктері болған. Бұл андроновАндроново қоғамының біртекті болмағандығын көрсетеді. Байлар, текті адамдар өлгенде олар ерекше құлпытас орнатылған мазарларға жерленді. Жауынгерлер, патшалар, абыздар тәрізді әлеуметтік жік болған.