|
[[File:Aktub obl.svg|thumb| alt=A.| ''[[Ақтөбе облысы]]'']]
'''Шалқар ауданы''' — [[Ақтөбе]] облысының оңтүстік-шығысында орналасқан әкімш.әкімшілік-аумақтық бөлініс. Алғашында 1921 жылы аудан болып құрылған. 1922 жылы аумағында 6 болыс кіретін уезд, 1924 жылы 20 болысы бар аудан, 1932 жылы [[Ақтөбе]] облысы құрылғанда Шалқар ауданы болып құрылды. Жер аумағы 62,2 мың км2. Тұрғыны 45,8 мың адам (2006). Аудандағы 48 елді мекен 1 қалалық және 12 ауылдық округке біріктірілген. Облыстың 26,6%-ы аумағын алып жатқан Шалқар ауданының жер бедері әр қилы келген. [[Мұғалжар]] тауының оңтүстік жалғасы саналатын солтүстік, солтүстік-шығысы аласа таулы, қыратты-белесті. Бұл өңірінде [[Мұғалжар]] тауының ең биік жері — [[Үлкен Бақтыбай]] ([[Боқтыбай]]) тауы орналасқан (657 м). Одан басқа аудан аумағында бірнеше таулар және тау жұрнақтары (Екі ағайынды, 634 м, [[Тілепіттау]], 278 м, [[Қарашоқы]], 189 м, [[Ақтау]], 246 м, [[Жақсыбұталы]], 345 м, [[Қособа]], 327 м) орналасқан. Ауданның батысын бойлай [[Шағырай]] үстірті, [[Шошқакөл]] бұйраты созылып жатыр. Оңтүстік-шығысында ([[Қызылорда]] облысымен шектесетін тұсында) [[Алтыншоқы]] таулары (абсалюттік биіктігі 249 м) орналасқан. Ауданның орта тұсын [[Үлкен Борсыққұм]], оңтүстік-шығысын [[Кіші Борсыққұм]] құмды алқабы алып жатыр. Бұлардан басқа шағын келген бірнеше құмды алқаптар ([[Қошқарата]], [[Мойынқұм]], т.б.тағы басқа), сорлар ([[Жалпақсор]], [[Жалтыр]], [[Тентексор]], [[Баспансор]], т.б.тағы басқа), қо-ныстарқоныстар ([[Мыңжылқы]], [[Сексеуіл]], [[Аққолқа]], [[Тентексор]], [[Қабырғайтау]], т.б.тағы басқа), құдықтар ([[Қадырмұқаш]], [[Шиоба]], [[Қырған]], [[Қырғызқазған]], [[Басбұлақ]], [[Қосшыңырау]], [[Көкбұлақ]], т.б.тағы басқа) мен бұлақтар ([[Қарабұлақ]], [[Ақбұлақ]], т.б.тағы басқа), құм жағалай қыстаулар ([[Қандықұдық]], [[Ақши]], [[Тентексор]], [[Мәжік]], [[Құмқұдық]], [[Текелі]], [[Шаупай]], [[Санаторий]], [[Қоғалы]], [[Жиек]], т.б.тағы басқа), құрғақ арналар мен өзектер ([[Кеңқұдық]], [[Терісбұтақсай]], [[Қарасай]], т.б.тағы басқа) көптеп кездеседі. Қиыр оңтүстікнде [[Арал]] теңізін жағалай [[Үстірт]]тің шығыс кемері созылып жатыр. Оның ең биік жері — [[Бәйгебекмұрын]] мүйісі (209 м). Сайлы-жыралы, қырқалы-белесті, бұйратты-құмды келген Шалқар ауданы ауылы ның жер қыртысының да геологиялық тұрғысынан қалыптасу тарихы әр қилы. [[Мұғалжар]] тауы мен батысының қырқалы, бұйратты, үстіртті келген өңірі кембрийге дейінгі және палеозой эраларының кварциттерінен, кристалды тақтатастарынан, гнейстерінен, граниттерінен түзілген. Ауданның орта тұсы пермь жүйесінде қалыптасқан тау жыныстарынан тұрады. Жалпы аудан жері бірнеше тектоникөлі көтерілімдерге ұшыраған. Нәтижесінде ежелгі қыртыстарды палеоген жүйесінің шөгінділері жапқан. Жер қойнауынан темір кентасы, газ ([[Бозой]], [[Қызылой]]) тас көмір (Көкбұлақ), құрылыс материалдары барланған. Олардың кейбіреулері өндіріледі.
Ауданның климаты тым континенттікөлі Қысы суық, қар жамылғысы жұқа, боранды. Қаңтар айының жылдық орташа темп-расы қиыр оңтүстікте –10 — 12С, солт-нде –14 — 16С, шілденікі 24 — 26С. Жауын-шашының жылдық орташа мөлш. 150 — 200 мм. Аудан өте қуаң шөл және шөлейт белдемде орналасқандықтан оның топырақ жамылғысының құ-нары да төмен. Негізінен бозғылт қоңыр топырақтан (солт-нде) сұрғылт, құмайтты сұр және сор топырақтар (оңтүстігінде) басым. Онда астық тұқымдас шөптесін аралас жусан, бұйырғын, күйреуік, шытыр, жантақ, жыңғыл, тобылғы, сексеуіл өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, қарсақ, қоян, ақбөкен, қарақұйрық, жабайы шошқа, сарышұнақ, аламан, т.б. тіршілік етеді. Құстардан Қазақстан Қызыл кітабына енген бүркіт, дуадақ, жарғақ, жануарлардан шұбар күзен, өсімдіктерден қау, сүттіген кездеседі. ▼==Климаты==
Аудан жерінің солт-нен Ырғыздың саласы — [[Шетырғыз]] (195 км) өзені ағып өтеді. Одан басқа [[Балғасын]] (73 км), [[Кәуілжір]] (142 км), [[Тебенсай]] (135 км) салалары ағады. Батысындағы [[Шағырай үстірті]]нің батыс бойымен [[Шаған]] өзені ағып өтеді. Жалпы, аудандағы өзендердің барлығы көктемгі жауын-шашын және қар суымен толығып, ағын түзейді де, жаз айларында құрғап, кеуіп қалады. Аудандағы көлдердің басым бөлігі тұзды және жаз айларында тартылып қалады. Ірілері: [[Шалқар]], [[Қопасор]], [[Тентексор]], [[Лақалы]], [[Берденсор]], [[Мелдекөл]], [[Тебез]]. Солт-нде Мұғалжардан басталып, оңтүстікнде Үстірт, Арал т-не дейінгі аумақтың жер қойнауында [[Шалқар артезиан алабы]] орналасқан. Ауданда халық сирек қоныстанған. Халықтың 1 км2-ге шаққандағы орташа тығызд. 0,7 адам. Халқының басым бөлігін қазақтар құрайды. Одан басқа орыс, украин, татар, т.б. ұлт өкілдері тұрады. Аудандағы халықтың 55%-дан астамы Шалқар қаласына шоғырланған (25,4 мың адам). Одан басқа ірі елді мекендерге [[Бозой]] (2,2), [[Бегімбет]] (1,6), Біршоғыр (1,4), Қотыртас (1,2), Шілікті (1,2), Мөңке би (1,1), т.б. ауылдар жатады. ▼▲Ауданның климаты тым континенттікөлі Қысы суық, қар жамылғысы жұқа, боранды. Қаңтар айының жылдық орташа темп-расы қиыр оңтүстікте –10 — 12С, солт-нде –14 — 16С, шілденікі 24 — 26С. Жауын-шашының жылдық орташа мөлш.мөлшері 150 — 200 мм. Аудан өте қуаң шөл және шөлейт белдемде орналасқандықтан оның топырақ жамылғысының құ-нары да төмен. Негізінен бозғылт қоңыр топырақтан ( солт-ндесолтүстігінде) сұрғылт, құмайтты сұр және сор топырақтар (оңтүстігінде) басым. Онда астық тұқымдас шөптесін аралас жусан, бұйырғын, күйреуік, шытыр, жантақ, жыңғыл, тобылғы, сексеуіл өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, қарсақ, қоян, ақбөкен, қарақұйрық, жабайы шошқа, сарышұнақ, аламан, т.б.тағы басқа тіршілік етеді. Құстардан Қазақстан Қызыл кітабына енген бүркіт, дуадақ, жарғақ, жануарлардан шұбар күзен, өсімдіктерден қау, сүттіген кездеседі.
Аудан негізінен мал шаруашылығына маманданған. Шалқар ауданында 1995 жылға дейін негізінен биязы жүнді қой, сондай-ақ жылқы, сүтті, етті-сүтті ірі қара, түйе өсіруге маманданған 8 кеңшар, 1 мал бордақылау бірлестігі болған. Ауданда бұрынғы кеңшарлар, т.б. нысандар негізінде 460 шаруа қожалығы, 3 ЖШС-і, 1 ґК, АҚ жұмыс істеуде (2006). Ауданда егін ш-ның үлесі шамалы. ▼▲Аудан жерінің солт-ненсолтүстігінен Ырғыздың саласы — [[Шетырғыз]] (195 км) өзені ағып өтеді. Одан басқа [[Балғасын]] (73 км), [[Кәуілжір]] (142 км), [[Тебенсай]] (135 км) салалары ағады. Батысындағы [[Шағырай үстірті]]нің батыс бойымен [[Шаған]] өзені ағып өтеді. Жалпы, аудандағы өзендердің барлығы көктемгі жауын-шашын және қар суымен толығып, ағын түзейді де, жаз айларында құрғап, кеуіп қалады. Аудандағы көлдердің басым бөлігі тұзды және жаз айларында тартылып қалады. Ірілері: [[Шалқар]], [[Қопасор]], [[Тентексор]], [[Лақалы]], [[Берденсор]], [[Мелдекөл]], [[Тебез]]. Солт-нде Мұғалжардан басталып, оңтүстікнде Үстірт, Арал т-не дейінгі аумақтың жер қойнауында [[Шалқар артезиан алабы]] орналасқан. Ауданда халық сирек қоныстанған. Халықтың 1 км2-ге шаққандағы орташа тығызд. 0,7 адам. Халқының басым бөлігін қазақтар құрайды. Одан басқа орыс, украин, татар, т.б.тағы басқа ұлт өкілдері тұрады. Аудандағы халықтың 55%-дан астамы Шалқар қаласына шоғырланған (25,4 мың адам). Одан басқа ірі елді мекендерге [[Бозой]] (2,2), [[Бегімбет]] (1,6), Біршоғыр (1,4), Қотыртас (1,2), Шілікті (1,2), Мөңке би (1,1), т.б.тағы басқа ауылдар жатады.
▲Аудан негізінен мал шаруашылығына маманданған. Шалқар ауданында 1995 жылға дейін негізінен биязы жүнді қой, сондай-ақ жылқы, сүтті, етті-сүтті ірі қара, түйе өсіруге маманданған 8 кеңшар, 1 мал бордақылау бірлестігі болған. Ауданда бұрынғы кеңшарлар, т.б.тағы басқа нысандар негізінде 460 шаруа қожалығы, 3 ЖШС-і, 1 ґК, АҚ жұмыс істеуде (2006). Ауданда егін ш-ның үлесі шамалы.
Шалқар ауданында 2006 жылы басында ауылы шаруашылығына жарамды жер 4,6 миллион га, оның ішінде жыртылатын жері 0,1 мың га, шабындығы 35,8 мың га, жайылымы 4,56 миллион га болады. 2006 жылдың басында ауданда 85,0 мың қой мен ешкі, 8,2 мың жылқы, 8,6 мың түйе, 10,5 мың мүйізді ірі қара болды.
Өнеркәсіп саласы бойынша ауданда “[[Көктас-Ақтөбе]]”, “[[Жаңа дәуір]]”, “[[Алай]]” минералды су құю цехтары, “[[Тау-кен]]”, “[[Ақтөбе]] — [[Жаңатас]]”, [[Бершоғыр]] қиыршық тас өңдеу з-ттары және вагон жөндеу шеберханасы жұмыс істейді. 2006 жылы өнеркәсіптік өнім өндіру көлемі 1007,0 миллион теңгені құрады. Әлеум.Әлеуметтік сала бойынша Шалқар ауданында жалпы білім беретін 44 мектеп, кәсіптік-тех.техникалық мектеп, спорт мектебі, 3 балалар бақшасы бар. Денсаулық сақтау саласында ауданы емхана мен аурухана, 1 ауылдық аурухана, 6 отбасылық-дәрігерлік амбулатория, 2 фельдш.фельдшілік-акушерлік пункт, 10 фельдш.фельдшілік пункт қызмет істейді. Шалқар темір жол станциясының амбулатор.амбулаторлық орталығы, “Ақниет” ЖШС-і, Шалқар қаласында “Ақбөбек” сауықтыру орталығы жұмыс істейді. Мәдениет саласында 23 мекеме бар. Оның ішінде 1 аудандық, 3 ауылдық мәдениет үйі, 6 ауылдық клуб, 12 кітапхана, ауданы тарихи-өлкетану музейі бар.
Бірнеше елді мекендері (Шалқар қаласы, Бозой, Айшуақ, Қауылжыр, Мөңке би) табиғи газбен қамтылған. Ауданда “Шалқар” және “Шежірелі өлке” газеттері шығып тұрады.
Шалқар ауданы аумағында тарихи-археологиялық және мәдени ескерткіштер, қорғандар мен обалар сақталған. Олар: Есет-Дәрібай мазары, Тұяқбай тамы, Тоқпан күмбезі, Балғазын күмбезі, т.б.тағы басқа
<ref> [[Қазақ Энциклопедиясы |"Қазақ Энциклопедиясы"]], 189 том 18 бөлім< br/ ref> ▼
Қ. Ахметов
==Сілтемелер==
== Пайдаланған әдебиеттер : == ▼*[[Атырау]]
▲[[Қазақ Энциклопедиясы|"Қазақ Энциклопедиясы"]], 18 том<br/>
*[[Ақсай]]
*[[Ақтөбе]]
▲== ПайдаланғанПайдаланылған әдебиеттер : ==
<references/>
{{stub}}
{{wikify}}
|
