|
'''Шашбау'''– қыз-келіншектер шашына тағатын сәндік әшекей- [[бұйым]] . Мұндай әйел шашының әр-ажарын аша түсетін, өрілген бұрымның ұшын бекіту үшін тағылатын [[алтын]], [[күміс]] тиындар, кейде маржан қадалған, ызылған бауы бар Шашбауды түркі халықтары ежелден қолданып келеді. Жасалу, әшекейлеу әдістеріне қарап оларды үзбелі Шашбау, шашақты Шашбау деп топтастыруға болады. Оның қазақтар арасында сөлкебай Шашбау, [[теңге]] Шашбау, шаштеңге, үкі аяқты Шашбау, шаштүлек (лентадан жасалынған), шашбаутас (жалпақ күміске асыл тастар орнатылған) сияқты түрлері кеңінен кездеседі. Шашбау көбіне күмістен қақталып соғылады, ұшына теңгеден ([[сөлкебай]]) шұбыртпа тағылып немесе түсті масатыдан, жібектен ызылып шашақталынады. Матадан жасалған Шашбаудың екі ұшына зер шашақ тағып, оның жоғарғы жағынан бунақтап құндыз тұтады. Шашбауды бұрымға қоса өріп, шаштың ұшына таяу жерден оны бір шалып байлайды да, бұрымның ұшын бекітіп тастайды. Жасы келген әйелдің Шашбауы қарапайымдау болады. Шашбау біріншіден, әйел шашының өсуіне ықпалын тигізеді, екіншіден, басқа массаж жасайды. Ерте заманда Шашбау тағу шаш арасындағы жын-шайтандарды қашырады деген түсініктен туындаған.
'''Шашбау'''– қыз-келіншектер шашына тағатын сәндік әшекей- [[бұйым]] . Мұндай әйел шашының әр-ажарын аша түсетін, өрілген бұрымның ұшын бекіту үшін тағылатын [[алтын]], [[күміс]] тиындар, кейде маржан қадалған, ызылған бауы бар Шашбауды түркі халықтары ежелден қолданып келеді. Жасалу, әшекейлеу әдістеріне қарап оларды үзбелі Шашбау, шашақты Шашбау деп топтастыруға болады. Оның қазақтар арасында сөлкебай Шашбау, [[теңге]] Шашбау, шаштеңге, үкі аяқты Шашбау, шаштүлек (лентадан жасалынған), шашбаутас (жалпақ күміске асыл тастар орнатылған) сияқты түрлері кеңінен кездеседі. Шашбау көбіне күмістен қақталып соғылады, ұшына теңгеден ([[сөлкебай]]) шұбыртпа тағылып немесе түсті масатыдан, жібектен ызылып шашақталынады. Матадан жасалған Шашбаудың екі ұшына зер шашақ тағып, оның жоғарғы жағынан бунақтап құндыз тұтады. Шашбауды бұрымға қоса өріп, шаштың ұшына таяу жерден оны бір шалып байлайды да, бұрымның ұшын бекітіп тастайды. Жасы келген әйелдің Шашбауы қарапайымдау болады. Шашбау біріншіден, әйел шашының өсуіне ықпалын тигізеді, екіншіден, басқа массаж жасайды. Ерте заманда Шашбау тағу шаш арасындағы жын-шайтандарды қашырады деген түсініктен туындаған. Шашбау – қазақ қыздары үшін әшекей бұйым ғана емес, бойжеткеннің тәлім-тәрбиесінен де хабар береді. Оны тағып жүрген кезде қатты сылдырласа қызды шошақай деп таныған. Ал сыңғырлатпай сыпайы жүрген қыздан әдептілікті аңғарған.
Қазақтардың ежелгі наным-сенімі бойынша, бұрымдағы шолпы сыңғыры бойжеткенді қара ниетті күштерден қорғауға көмектеседі. <br>
'''Шолпы'''ны қыздар мен жас келіншектер тағады. Оның түрлері үзбелі шолпы, көзді шолпы, қозалы шолпы, шынжырлы шолпы, қос үзбелі шолпы, маржанды шолпы, меруертті шолпы, ақықты шолпы, тағы сол сияқты. Олардың салмағы 3 келіге дейін жеткен. Шолпы салмағының әсерінен шаш ұзын болып өскен. Бұл тұжырым биологиялық тұрғыдан да расталған. Жас қыздар үшін кішкене күміс қоңыраушаларды үзбелеп те шолпы жасайды. Оның сыңғырлаған үні әдемі жарасып тұрады. Шолпы бойжеткеннің бойында ойлылық, зерделілік, биязылық тәрізді қасиеттерді қалыптастырады. Кеудесіне өңіржиек, шашына шолпы таққан қыздың мойны құрықтай болып өскен, бойын тік ұстаған, дене бітіміне көңіл бөлген. Анасы қашанда қызына: «Қатты жүгірме, оқыс қозғалма, шолпың қатты сыңғырласа сені әдепсіз қыз дейді» – деп тәрбиелеген.<br>
'''Шаштеңге''' – күміс, алтын тиындарды тізбелеп жасаған шолпының бір түрі. Шаштеңгені қыздарға мезгілсіз жүрмеуі үшін тағып қояды. Өйткені кешкілік оның сыңғыры қыз баланың әлі далада қыдырып жүргенін жан-жағындағыларға «хабарлап» тұрады. Бойжеткен қыз баланың жүрісін, қимылын жөндеу үшін қоңыраулы шолпыны қолданған. Қоңыраулы шолпыны таққан қыз баланың келе жатқанын естігенде, үйдегі үлкендер қалжыңын тоқтатса, бұл дыбыс жастарды елең еткізіп, жинақы отыруға тәрбиелеген, екінші жағынан қыз балаға деген құрметті білдіреді. Ал бойжеткен қыздар мен келіншектердің үй шаруасын жасағанда бұрымды шаң-тозаңнан, күн көзінен қорғау үшін киген шашқап деген бұйымы да болған. Ол мақпал, шұға, барқыт, мауыты сияқты көк, қызыл, қара түсті маталардан тігіліп, желкеден белге жететін етіп бұрымның жуандығына қарай пішіліп тігіледі, кестеленеді. Жоғары және төменгі жағынан ою-өрнекпен безендіріліп, зер, оқа, моншақпен әшекейленеді. Оны жас келіндер жүн сабау, киіз басу, ши тарту, мал сауу сияқты жұмыстарға араласқан кезде, тазалық сақтау мақсатында киген. Бір ғана шашқа арналған сәндік бұйымдардың өзі сан түрлі. Қымбат әшекей бұйымдарды тағудың өзіндік қатаң қағидасы бар.<br>
Сылдыр, сылдыр, сылдыр…<br>
Қанымды қайнатты құрғыр.<br>
Шық-шық жүрекке тиеді,<br>
Күлпара талқан боп сыңғыр, – деп жырлаған Мағжан ақынның өлеңінен де шашбау таққан қыздың аса көрікті, сымбатты, қылықты көрінетінін байқаймыз. «Шашты жерге тастама!», «Шашыңды жинап жүр!» – деп тыйым салған ата-бабамыз адамның шашын кез келген жерге тастамайды. Өйткені әйел шашының ұшында тіршіліктің күші бар деп есептелген. Осы наным-сенімге сәйкес қыздардың шашын қимай, бұрым етіп өсіріп қояды.<br>
'''Жемелек.''' Шашқа тағылатын бұйымның тағы бір түрі – жемелек. Аталған сөзге «өрілген бұрым ұшын бекітетін жіп, лента», «шашбау, әйелдердің шашына тағатын бау» деген түсініктер берілген. Ертеде Маңғыстау қазақтары өз салттары бойынша әйелдердің шашына түйенің қара шудасын қосып өрген. Осылай өрілген шаштың атауы – жемелек (жебелек). «Жемелек» сөзін көбінесе Қызылорда, Атырау, Маңғыстау, Оңтүстік Қазақстан облыстарының тұрғындары қолданады. Аталған сөзге тек диалект ретінде қарау теріс сияқты, байқағанымыздай, жоғарыдағы сөздердің үшеуі де өрілген бұрым тарқатылып кетпеу үшін шаштың ұшына байланатын, бекітілетін бұйым; айырмасы – шолпы, шашбауға алтын, күміс тиындар қадалатын болса, жемелек – ондай қымбат әшекейі жоқ қарапайым ғана жіп, бау. Түрікмен тілінде жемелек – шашқа тағылатын күміс әшекей. Өзбекстандағы қазақтардың тілінде жемелек – өрілген шаштың ұшына тарқатылып кетпеу үшін жалғанатын жіптен ширатылған әшекейлі шашбау. Бұрындары қалыңдықтың шашына тағатын түрлі тағымдардың түсі өмір мен байлықтың символы қызыл түске боялған.<br>
... Сөйтсе, қос бұрымы біресе белінің бергі жағына аунайды, біресе арғы жағына ойнайды. Қымбат шолпы тағынбай, жіптен ескен шашбауы – жемелегі еркелеп Балбастаудың балағына оралар балдыр болып ойнайды (М.Байғұт. Жемелек).<br>
'''Шашқа байланысты ырымдар'''
# Жүкті әйел шашын кеспейді. Өйткені, мұндай қылықтан бақ таяды, іштегі баланың бақыты сөнеді, кемтар туылады, қол, аяғы қысқа болады деп ырымдалады.
# Қазақтар ұстарамен алынған, қайшымен қиылған, түсіп қалған шашты жинап алғанымен, далаға тастамайды, жерге көмеді. Құс шашты ұясына салса, бас ауруға шалдығады, бас айналғыш болады, ұмытшақтық, жеңілтектік дертке шалдығады.
# Тырнақ пен шаш бейсенбі, жұма күндері алынуға тиісті. Түнде де тырнақ пен шашты алмайды. Себебі, адамның жаны түнде тырнаққа ілініп тұрады екен. Ал түнде шаш алу бас алумен бірдей деп жорылады.
# Қазақ әйелдері өздерінің шашын жауып, басына салып жүрген арнаулы жаулығын басқаларға бермейді. Олай істесе, басындағы бағы басқаға көшеді.
# Қазақта балаға кекіл қояды. Шашын тегіс ұстарамен қырып тастайды да, маңдайына бір шөкім шаш қалдырады. Жиегін тегістеп қояды. Ол кекіл деп аталады. Кекіл баланы ажарландырады. Соған орай баланы еркелетеді. Аттың да маңдайындағы бір шоқ түгін кекіл деп атайды. Кекіл баланы тіл-көзден, сұқтан қорғайды, пәле-жаладан қағады.
# Баланың төбе шашын ұзын өсіріп, моншақ араластырып өріп қояды. Бұл «Айдар» деп аталады. Айдарлы адам айбарлы көрінеді, оған тіл-көз тимейді деп саналады.
# Емшектегі баласы бар әйел жалаңбас отырып баласын емізбейді, орамал тартады. Жалаңбас емізсе, шашының қайызғағын шайтан баласының аузына салып жібереді, бала есейгенде мәңгүрт болады, анадан безеді, басына шығып, аяқ асты етеді деп ырымдайды.
# Баланың қарын шашын алған соң тастай салмай, сақтап қояды. Бала қырқынан шыққанша, жеті ай толғанша әлсіз болады. Сондықтан бір тал шашын тастамай, сақтау керек.
# Әйелдер тектен–текке шашын жайып жіберіп жыламайды, дауыс қылмайды. Бұрындары күйеуі өлген әйелдер ғана солай істейтін.
# Қыз-келіншекті шашын жұлып, сабамайды. Бұл олардың басынан бағын тайдырып, шаңырақтың ырыс-құтын қашырады.
# Бұрымды кеспе бойжеткен. Халқымызда: «Бұрымыңды кескенің-ақылыңды кескенің», «Бұрымыңды кескенің-өмір жолыңды кескенің» деген ғибратты сөздер бар.
# Ақ шашты әжелеріміздің айтуынша, бойжеткен кімге бұрымын кестірсе, соның тағдырын басында қайталап өткізеді. Егерде бұрымын кесе қалса, оны таза шүберекке орап, адам баласының табаны тимейтін жерге апарып көмуге тиісті. Өйткені, бұрым-бойжеткеннің ана құрсағынан өзімен бірге келе жатқан жолдасы, қарын-шашы.
'''Шаш туралы аңыздар'''
<br>
Ел ауызында бұрымын кескісі келген бойжеткенге байланысты талай-талай аңыз-әңгіме бар. Бір қыз бала тобығына дейін түскен қолаң шашын кеспекші болып қолына қайшысын алғанында мынадай оқиғаларды ап-анық көреді:
# Бұрымын кескен күні әкесінің бұл өмірмен қоштасатынын;
# Бұрымын кескен күні өмір жолының кілең сәтсіздіктен басталатынын;
# Бұрымын кескен күні ешкімнің оған алғыс айтпайтынын,одан түңіліп теріс айналатынын;
# Бұрымын кескен күні жігіттердің одан безіп,онымен ешқайсының таныспайтынын, жапанда өскен жалғыз ағаш сияқты сыңарсыз қалатынын...
# Осы көріністер оған аян бергендіктен, бойжеткен бұрымын кесуден бас тартады. Сол сәттен бастап оның өмірі қуаныш-қызыққа толып, бақытты тұрмыс құрады, үбірлі-шүбірлі, дәулетті отбасының анасы болып, қосағымен қоса ағарады.
# Аңыз-әңгіме болса да, оның негізі-ақиқат екеніне күмәніміз жоқ.
# Бексұлтан Нұржекенің жазуынша, ертеде түркілер Қытайда жібек матасының қалай жасалатынын білу үшін пысық бір жігітті сапарға шығарады. Ол барған жерінде қолаң шашты бір қызға үйленеді де, оның шашын ұп-ұсақ қырық өрім етіп өргізеді. Сөйтіп, әр өрімнің түбіне бір,ұшына бір жібек құртын тығып, сексен жібек құртын Қытайдан алып шығып, еліне әкеледі. Осылайша түркілер бұрымның көмегімен жібек мата жасаудың құпиясын ашады. Аңыз-әңгімеге сенсек, содан бері түркілер де қыз-келіншектер бұрымын ұсақ-ұсақ етіп өрген, ол ұлттық салт болып қалыптасқан. Негізінен көшпелілердің қыздары шашын жұп етіп өрген. Этнограф-жазушылардың айтуынша, бұрымның жұп болатын сыры: бір жағынан бұрымның әрі ұзын, әрі тоқ екендігін көрсетіп көзді сүріндіру, көргендерді тамсандыру. Екіншіден, қыз жұбайлы, яғни жұптасып өмір сүруге тиісті. Бұрымның бірі-өзінікі болса, екіншісі-болашақ жарынікі. Жасыратыны жоқ, кейбір ақ шашты әжейлер: «Бұрымы көп болса, күйеуі де көп болады»-деп, қос бұрымнан артық бұрымды жақтырмаған. Алайда қазақ сыңар бұрымды қаламайды.
Қазақ қызы жаугершілік заманда қанжармен шашын тарап, шашын төбесіне тарақтай түйіп, ерлермен бірге атқа қонып, елін қорғағанымен, 1941-1945 жылдардағы соғыс кезінде майданға аттанғанда бұрымдарынан амалсыз айырылуға мәжбүр болды. Солардың бірі Шығыстың шолпаны-Мәншүк Мәметова еді. Оның бұрымынан айырылған алақайғысы туралы ақын Дүйсенбек Қанатбаев тіпті, былайша жырлайды да:
<br>
Айқасқа барам өліммен, <br>
Қайтемін жалғыз бас қамын. <br>
Бұрымымды төгілген, <br>
Туған жер саған тастадым. <br>
Шашымды мақтап айтса наз, <br>
Қинап ем жігіт талайын. <br>
Тоқташы, сәл-пәл, шаштараз. <br>
Айнаға қарап қалайын... <br>
Шақырып апат гүрілі, <br>
Майданда жатты ұйып қан<br>
Арудың әсем бұрымы, <br>
Кесіліп түсті иықтан! <br>
Қара жер бетін қан қылып, <br>
Окоптан талай тұрмады. <br>
Ұйқыда қазір мәңгілік, <br>
Батыр қыз майдан құрбаны. <br>
Омырауын оқ тесіп, <br>
Қиса да сол қыз ғұмырын<br>
Жүргендей әлі от кешіп, <br>
Қия алмай қара бұрымын!. <br>
'''Шашқа арналған әндер'''<br>
Алтынбек Қоразбаев ағамыздың мына өлең жолдарынан заманымыздың көрікті ұзын шашты қызы елестейді:
<br>
«Сыңғыр шолпы шашбаулым, <br>
Жарасады таққаның. <br>
Осы сәнің тұрғанда , <br>
Қаламаймын басқаны. <br>
Сүйіншілер жеңгелер , <br>
Шашбаулы қыз келді деп»<br>
Сол сияқты «Арна» тобының орындауында жүрген «Сенің қою қара шашың» әні сағындырған қыздың бет бейнесін береді. Әнші-сазгер Марат Омаров пен Құдайберген Қазыбаевтің «Қыз сыны», Рамазан Тайманов пен Ысрайл Сапарбаевтің «Қазақ қызы» әндері сұлулық, нәзіктік символы ретінде бұрымды қыздарды үлгі еткен.
<br>
'''Шаштың қуаты мен киесі'''<br>
# Кісінің көркі болып саналатын шашта кие болатыны бағзыдан айтылатын болжам. Шашқа қатысты ырым, нанымдар да, қазақи тыйымдар да жетерлік. Бұрынырақта аналарымыз белден асқан шашты кеспеген. Ұзын шашты орынсыз кесу үлкен қасіретке ұшыратуы мүмкін деп пайымдаған. «Бір тал түскен шашты кез келген жерге тастамайды, құс іліп кетсе, бас ауруына шалдығады» деген де бұрыннан бар тыйым.
# Шашқа қатысты аңыздарды, адам сенгісіз әңгімелерді көп естіп, көп оқимыз. Мәскеу теледидарының «Денсаулық» бағдарламасынан берілген хабарда ХХ ғасырда Қытайда таңғажайып бір сұмдық оқиғаның орын алғандығы жөнінде айтылған еді. Онда белгісіз, көзге көрінбейтін бір күш қытайлық қыздардың бұрымдарын кесіп алып кете берген. Шаңқай түсте осылайша шаш ұрлау 3 жылға созылған. Бұл жағдай сол жылдары Лондонда да қайталанады. Биологтар, физиктер, дінбасылар, полицейлер бұл оқиғаның жұмбақ сырын аша алмай, әр түрлі болжам айтады. Сол болжамдардың бірі мынадай еді: «Өзін өзі өлімге қиғандар өлгеннен кейін де бұл дүниеден кете алмай қиналады. Төменгі астральға, яғни, жердегі тіршілікке ұзақ уақыт байланып жүреді. Оған себепші — жердегі күш қуатқа толы шаштар екен».
# Болжамның астарында үлкен мән бар. Қазіргі ғылымның шашқа байланысты ырым, тыйымға ескінің қалдығы деп қарамауды, оған жаңаша көзқараспен қарауды ұсынуы — басты негіз.
# Шаш күш жинағыш қасиетке ие. Қытайдың әскери өнерді меңгерген батырлары мен жақсы жайсаңдары туралы көркем фильмдерінде өздерінің биоэнергиясын басқара алатын монахтар барлық күш қуатын бұрымдарына жинап, оны қару ретінде қолданады. Қазіргі ғылым оның ақиқат екенін дәлелдеп қана қоймай, шаштан әр түрлі «хабар» алуды да үйрене бастады. Оған нақты дәлел: криминалистер бір тал шашы арқылы иесінің анаша қабылдайтын, қабылдамайтынын, тағы да басқа жағдайларды анықтай алады. Адамның саусақтарының таңбалары бір-біріне ұқсамайтыны сияқты кісінің шаштарында да титімдей ұқсастық болмайды. Тек бірдей шаш бір жұмыртқалы егіздерде ғана болады екен.
# Тәжірибеде бір тал шаш арқылы «гендік дактилоскопия» әдісін қолдана отырып, қылмыскерді де табуға мүмкіндік бар.
# Шашты зерделейтін ғалымдардың кеңесі бойынша адам үлкен қиындықтарға тап болып, ұзақ уақыт күйзелуді бастан өткерсе, шашын қидырып, алдырып тастағаны жөн. Себебі, шаштың «есте сақтау» қасиеті бар көрінеді. Ол жүйкені, миды мазалап, көңіл күйді, денсаулықты бұзуы әбден мүмкін.
# Бұрынырақта бақсы балгерлер біреуді біреуге қаратып беру үшін де, бәз біреулерді жауластыру үшін де шашқа дұға оқиды екен. Ондай әдіс бүгінгі күні де бар. Сондықтан шашты адам аяғының астына тастамай, бір талына да абай болу керек. Ал ұзын шашты қыздарға айтарым, шаштарыңды жөнсіз қиюға және кез келген жерге тастаушы болмаңдар.
# Қазақ халқының қылмыс туралы ежелгі заңында шашқа қатысты арнайы баптары болған. Оны бұлжытпай орындау, бұзса, жазалау берік те қатаң тәртіп, дәстүр боп саналған. Сондықтан да бұзық ойлылар, есерлер әйелдің шашын кесетін болса, ол әйелдің бір мүшесін кескен болып есептелініп, соған сай әлгі адам қатаң жазаға тартылған, үлкен айып төлеген. Ал енді әйелдер қылмыс жасаса, оларға қолданған жазаның ең ауыр түрі — шашын кесу болған. Бұл жаза сол кездегі әйелдер үшін өлім жазасына тең екен. Мұның бәрі халқымыздың әйелдердің шашын баяғы кезден-ақ қатты бағалағанын, қасиетін терең түсінгенін көрсетеді.<br>
'''Қыз бала тәрбиесі'''<br>
Қазақтың дәстүрлі қоғамында ер балаға кекіл, шаш қоюдың, қыз баланың шашын өсірудің өзіндік қағидалары қалыптасқан. Тек кеңестік дәуірде айдар қою, тұлым өсіру тәрізді әдет-ғұрыптар жоғалып кетті. Құдайға шүкір, қазір ол қайтадан өмірге келе бастады. Біздің ата-бабаларымыз: «Айдарлы бала –айбарлы бала», – деп айтып кеткен-ді. Ойлап отырсаң, бұл сөзде үлкен маңыз-мағына бар. Әжелеріміздің түсіндіруінше, айдар шаш ер баланы тіл мен көзден сақтайды. Сол себепті ата-анасы бауыр еті – баласы бір жасқа толғанында оның қарын шашын алып, төбесінде бір өрімдей ғана шаш қалдырып, оны өсіреді де, оған көзі бар маржан, қаратас тағып, өріп тастайды. Және де айдар қойған баласына арнап мал сойып, үлкендердің батасын алады. Сол елдегі атақты адамдардың орнына баласын аунатып, «баламыз осы атасындай елге сыйлы болып өссін», –деп Жаратқан Иемізге жалбарынады. Айдарға байланысты әр түрлі пікірлер бар. Солардың бірінде «Қазақтар әбден зарығып көрген ұлына ғана айдар қойған. Хандар, үлкен шонжарлар өздерінің орнын басатын, ең жақсы көретін баласына ғана айдар қойып, одан үлкен үміт күткен», – деп айтылады. Тек талас туғызбайтын бір ақиқат: айдар қойған бала он екі жасқа толып, өзінің алғашқы мүшеліне аяқ басқанында айдарын алып, оны мүшел жасының құрбандығы ретінде жиналған жұртқа көрсетіп, мал сойған, қонақасында дуалы ауыз ақсақалдардан бата алған. Кенесарының інісі Наурызбай батырдың айдары болған. Қазақта Айдар деген де адам аты бар. «Қобыланды батыр» жырында айтылмайды ма: «Тұлымдыны тұл қылды, Айдарлысын құл қылды», – деп.
Қасиетті қазақ халқының салт-дәстүрлері өте көп. Ұлттық дәстүрдің біразының бүгінде ұмыт болып бара жатқаны рас. Ал, кейбірі керісінше, заман ағымына сай жаңарып, тіпті сәнге айналып, жастар арасында үлкен сұранысқа ие. Халқымыздың сондай ұмытылмай келе жатқан дәстүрлі мәдениетінің бірі – шаш қою үлгісі. Ерте кезде қазақтың көшпелі қоғамында адам шашы ерекше қастерленгендіктен, ер балаға шаш қоюдың да, қыз баланың шашын өсірудің де өзіндік қағидалары болған. Сол ғұрыптық мәдениетіміз кеңестік дәуір саясатының астында көміліп жатып, қазақтың бүгінгі жаңа қоғамында балалардың бойында өзіндік жарасымын тауып, тіптен сәнге айналып келе жатыр десек, артық айтқандық емес. «Айдарлы бала айбарлы бала» деген нақылды ту еткен кейбір ата-әжелер немерелерін қырқынан шығарысымен төбесіне айдар, маңдайына кекіл, желкесінен тұлым қалдырып, ерекше сән үлгісін жасап жатады. Айдар мен тұлым жас өскінді тіл мен көзден сақтаса, кекіл сүйкіміне сүйкім қосады. Енді бір ырымдарда, жалғыз баланың «соңынан іні-қарындастары ілессін» - деген мақсатпен ұлдарының желкесінен тұлым қалдырады делінеді. Айдар шашы бар балаға жасайтын тағы бір шаш үлгісі – төбе шашын ұзарта өсіріп, моншақ араластыра өріп қою. Бұл ғұрып негізінен, тіл – көзден сақтау үшін ер балаларға жасалады. Мәселен, Кенесарының інісі Наурызбай батырдың ұзын айдары болғаны тарихтан белгілі. Адамдар қауіп-қатерге ұшырағанында «Аллаһ Тағала мені осы қиындықтан құтқара гөр! Ақсарбас!» деп құдайы атайтын болған. Мұндай жағдайда «Ақсарбас!» деп үш рет айқайлаған. Сосын қауіп-қатерден аман қалғанында әлгі адам ауыл аймағын шақырып құдайы ас берген. Ақсарбасқа шалынатын малдар: бозқасқа (қой), көкқасқа (жылқы), қызыл-қасқа (сиыр). Адам ақсар-бас атағанда қай малын айтса, соны құдайыға союға тиіс. <br>
Қазақтың бір халық өлеңінде: <br>
«Қарағым, айналайын, кекілдім-ай, <br>
Көгілдірі аққудың секілдім-ай», – деп жырланатынын кім білмейді. Балаға кекіл қойған да өте жарасымды. Ол үшін баланың шашын ұстарамен тақырлап тұрып алады да маңдайына таяу жерде бір шөкім шаш қалдырып, кекіл қояды. Кекілді бала өте сүйкімді болып көрінеді. Қариялар бала кекілінде ата-анасының мейірімі мен сүйіспеншілігі, арман-тілегі, ақ батасы тұнып тұр дейді. Сәбидің кекіліне періште ұялайды деп сенеді. Салт-дәстүріміздің қайта жаңғырғаны шығар, қазір кекіл, айдар қойған балаларды жиі көретін болдық. Негізінен, кекіл жылқыда да болады.Мысалы, халық өлеңінде: «Кекілін кескен кер атым-ай, Титтейден өскен бекзатым-ай»,–деген сөздер бар. <br>
Қыз бала бір жасқа толғаннан кейін оның да қарын шашын алып, екі шекесіне екі шөкім шаш қалдырып, оны өсіреді. Ол – «тұлым шаш», «тұлымшақ» деп аталады. Тұлымды «көз тимесін, қызымыз көрікті болып өссін», – деп қояды. Қыз балаға тұлым қойғаннан кейін шашын алмай, шашы жетіліп өскенінде тұлымын соған қосып өріп, әсемдейді. Тұлым, тұлымшақ қыз баланың көркіне көрік қосып, оны сұлуландырып жібереді. Тұлымды қыз бала өте сүйкімді болып келеді. Бұрым – сұлулықтың сәні. Әйелдердің өрілген ұзын шашын бұрым деп атайды. Қазақтардың дәстүрлі дүниетанымы бойынша бұрым – сұлулықтың сәні, қыз-келіншектердің бақыты мен абыройы. Осыған орай қыздардың жас кезінен-ақ бұрымын айрықша күтімге алып, оны ұзын етіп өсіруге түрлі шөп тұнбаларын, халық рецептерін пайдаланған. Бұрым – жалғыз өрім, қос өрім болып бөлінеді. Қазақ халқы қыздың шашын қырқып кеспеген, керісінше, оны бойжеткеннің тобығына дейін жеткізе өсіруге айрықша мән берген. Ал енді бұрым шаштың қоюлығы мен сұйықтығына қарай үлкен бұрым, кіші бұрым болып есептеледі. Жуан бұрымды жеңді білектей деп, қос бұрымды тау басынан құлаған бұлақтай деп дәріптеу – қазақтардың ежелгі салты. Қыз баланың бұрымын жас кезінде өруге шешесі, жеңгесі, тәтесі, әжесі, құрбылары көмектескен. Қазақта Қос-бұрым деген де қыздың аты бар. Шаш – әйелдерге Хауа Анамыз бен Бибі Фатима анамыздан берілген Аллах Тағаланың ғажайып сыйы, құрметі, сәні, еншісі, сұлулығы. <br>
Рухани тарихымыздың тарғыл беттерін парақтасақ, қазақ қыздары мен қазақ әйелдері, жалпы аналар әлемі туралы толғанбаған тұлғалар сирек екен оның үстіне жүрек тербер, сезім қоздырар қазақтың халық әндеріне, немесе мақал –мәтелдеріне бір сәт көңіл аударып көрелікші. Нені меңзеп нені айтар екен. Бұларда аналарға, қыздарға тән әрі тәрбиелік, әрі тағылымдық мәні ерекше толғамдар бар. Соларды саралай келе мынадай сөз үйірлерін байқаймыз. Қазақ қауымында қыз баланың орны ерекше болған. Оны мынадай мақал мәтелдерден анық аңғарамыз. Ата–бабаларымыз қызды қонақ деп есептеген, барған жерде бағының ашылуын үйде отырып қамдаған. Барынша ізетті, сыпайы, мейірімді де ісмер, қылықты да қырмызы болуын үнемі қадағалап отырған. Еркін ұстаған, бірақ тым еркінсітпеген. «Қыз – өріс, ұл-қоныс» деп білгендіктен қазекем өрісін кеңейтер қыз балаға айрықша көңіл бөлген. «Қыз мінезді келсін, ұл өнерлі келсін» дей отырып, «Қызға қырық үйден тыйым» жасайды. Қыз бала қай халықта болмасын әдемілік пен әдептіліктің, сұлулық пен іңкәрліктің символы. Бұрынғы кезде ата-бабаларымыз қыз баланы қорғап, періштедей аялаған. Қыз баланы кішкентайынан әдепті, инабатты етіп тәрбиелеген. Дана халқымыз бойжеткендерін пәле-жаладан, жамандықтан аулақ ұстап,сақтандырған. Осының бәрі қыз баланың қасиетін биіктетіп, сұлулық бастауына көтерілуіне жол ашады. Халқымыз қыз психологиясын ерекшелігін түсіне білген. Қыз баланың ұқыптылығын, шеберлігін, сүйкімділігін, жанының нәзіктігін, өнер, білімге бейім тұратынын жоғары бағалап, оның ол қасиеттерін бейнелі сөздер арқылы ерекше көрсеткен. Мысалы: «Қыздың жиған жүгіндей», «Қыздың тіккен кестесіндей», «Қыз –елдің көркі, гүл - жердің көркі», «Жақсы қыз – жағадағы құндыз», «Қызы бар үйдің қызығы бар». Отбасы, әке-шешесі, аға-жеңгелері, бойжеткен қызын жібектей мінезімен, уыздай тәтті қылығымен, іскерлік-ұқыптылығымен, сыпайы-салмақтылығымен, әдепті-ізеттілігімен көргісі келген. Оларды кішкентайынан көздің қарашығындай сақтап, жаны мен арының таза, мінезінің жайсаң болуын қадағалап отырған, олардың мінездерінің өзгертіндігін ескере отырып, "қырық үйден тыю" керектігін үнемі ескеріп отырған. Қыздарға жан-жақты сұлулық, яғни, жан сұлулығымен қоса, тән сұлулығы бiрдей болғаны жарасады. Жастықтың өзi — сұлулықтың, нәзiктiктiң белгiсі. Ертеде ата-бабаларымыз, әлемдегі сұлулықтың көркем үлгісін ару қыздың тал бойынан көруді көксеген. Қыр гүліне тән нәзіктік пен батылдық бір бойына жарасқан қазақтың қыздарына тәнті болған жазушыларымыз шығармасына арқау етсе, ақындарымыз инабаттылығы мен нәзіктігін әнге қосып, өлең өрнектерімен көмкерген. Сонымен қатар, қазақ қыздарының бойындағы ерлігі, тапқырлығы, төзімділігі, қайраттылығы талай әндерге де арқау болғаны жасырын емес. Әрбір ата-ана қыздарын қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай өсіруді парыз деп санаған және қыздың ар-ұятының сақшысы бәріне жауапты екенін еш уақытта есінен шығармаған. Сондай-ақ ерте замандағы Қыз Жібек, Баян сұлу т.б. қазақ қыздары ерекше сұлу болған. Себебі, олар өз сұлулықтарын сақтап, қос бұрымын бұландатып жүрген. Халық ауыз әдебиетінің мына өлең жолдарымен ойымызды сабақтай кетсек деймін: <br>
Желкілдеген тұлым менен бұрымды<br>
Кие тұтқан ата-бабам бұрынғы. <br>
Жаңартайық дәстүрлерін қазақтың<br>
Жас ұрпаққа бүгін таңда білімді. <br>
Ұзын шаштың әр талына бақ қонған, <br>
Киесі оның тайдырмаған нақ жолдан. <br>
Қазақ қызын жөргегінде әлдилеп, <br>
«Алтын, Қара, Сұлушаш» деп ат қойған<br>
С. Мұсаев «Қазақтың қыздары» <br>
'''Шаш - адамның ажары'''<br>
Білектей арқасында өрген бұрым, <br>
Шолпысы сылдыр қағып, жүрсе ақырын. <br>
Кәмшат бөрік, ақтамақ, қарақасты, <br>
Сұлу қыздың көріп пе ең мұндай түрін? – деп ұлы Абай жырлағандай, халқымызда қыз-келіншектің көркі– шаш, шаштың сәні– шашбау, шолпы, шаштеңге, шашқап. <br>
Әйел шашы табиғатына қарай: қолаң шаш, сүмбіл шаш деп, өріміне қарай жалғыз бұрым, қос бұрым деп аталады. Қазақ халқы шаш күтімін, яғни оны тарауды, өсіруді, өруді үлкен тәрбие мектебі деп түсініп, «Ақ үйден бір қыз шықты көзі күлген, шаштарын он күн тарап, бес күн өрген», - деп жырға қосады. Біздің данагөй ата-бабаларымыз, мейірімді ақ әжелеріміз ежелден-ақ: «Шаштың киесі бар», – деп айтып кеткен. Олардың ақыл-кеңесі бойынша, шашыңның бір талын да кез келген жерге тастауыңа болмайды, оны құс ұясына салуға алып кетсе, бас ауруына тап боласың. Қазір ғалымдар бұл сөздің астарында ақиқаттың жатқанын анықтап отыр. Олардың пайымдауынша, адам шашы ғарыш энергиясын қабылдайтын антенна. Бұл ғылыми тұрғыда дәлелденген ақиқат. Яғни, шаш өзін қоршаған ортамен хабар алмасып тұрады. Ғалымдардың сөзіне назар аударсақ, антеннаға шаштың сыртқы ғана емес, ішкі құрылысы да ұқсас. Соңғы жылдары ғалымдар ашқан тағы бір жаңалық: Адам шашының Ян қуатына бағынатындығы. Ғарыштық сәуле әсерінен пайда болатын бұл қуат ерік-күшті, дұрыс шешім қабылдауды, тереңнен ойлауды дарытатын көрінеді. Осы орайда зерттеушілер Шәкәрім, Төле би тәрізді ұлыларымыз бен ақылман аталарымыз шаш, сақал, мұртын әдемі қоя білгендігімен олардың бойындағы көптеген ізгі қасиеттердің арасында байланыс барын айтады. Бәрі мүмкін. Себебі өмір бойы қырынбаған Бетховенге замандастарының бірі ескерту жасағанында ол: «Егер қырынсам, шығармашылық шабытым жоғалады», – деп жауап қайтарған ғой. Иә, қазіргі ғылым адам шашы мен денсаулығының арасында тығыз байланыс барын растайды. Ғалымдар шашы жоқтардың шашы қалыңдарға қарағанда аз жасайтынын баяғыда-ақ дәлелдеген. Сірә, шашы жоқтар ғарыш қуатын өз «антеннасы» (шашы) арқылы ала алмай, аз мөлшерде қабылдайтын болғандықтан, көп ғұмыр кешпейтін шығар. Ал мұны біздің ата-бабаларымыз тым ерте түсініп, білген тәрізді. Оған нақты дәлел: халқымыздың эпостық жыр-дастандарына, өлең-жырларында қалың, қайратты адам шашы айрықша аталып, батырлық, даналық сипат ретінде дәріптеледі. Мұнан кейін қазақты дана емес деп көріңіз...
Ғалымдар әйелдердің шашы Инь қуатына бағынады дейді. Бұл қуаттың қыз-келіншектердің бойына дарытатын қасиеттері: жұмсақтық, мейірімділік, байыптылық, кешірімділік. Олай болса, біздің аталарымыз бен әжелеріміздің қыз-келіншектерге жалаңбас жүрмеуді, Мешітке орамал тартып кіруді талап етуі тегін емес. Мешіт төбесі, оның айналасындағы кеңістік ерлер шашы бағынатын Ян қуатына тұнып тұр. Сондықтан да әйел шашы ашық болса, өзіне керағар осы қуаттарды тез қабылдап алады. Бұрындары біздің аталарымыз да өз ұл-қыздары қырқынан шығып, 3 жасқа толғанша, олардың шашын тақырлап алып отырған ғой. Әрине, мұның бір себебі шаш жақсы өссін дегендік болғанымен, басты сырының бала санасына шашы арқылы жағымсыз жағдайлар әсер етпесін дегендік екені ақиқат. Шаш туралы ғалымдардың кеңесі: Егерде адамдар үлкен қиындықтарға тап болып, ұзақ уақыт стрестік жағдайды басынан өткерсе, шашын қидырып, алдырып тастағаны жөн. Себебі шаштың «есте сақтау» қасиеті бар. Ол жүйкені, миды мазалап, көңіл-күйді, денсаулықты бұзады. Әсіресе, шаш ұштары өте сезімтал болғандықтан, стрестен соң оны кесіп тастаса, өте пайдалы. Бұл – ғалымдардың ақыл-кеңесі. <br>
Адам ағзасын зерттеуші мамандардың айтуынша, әр адамның басында 90 мыңнан 150 мыңға дейін шаш өседі екен. Орта есеппен шаш күніне – 0,33 мм, жылына – 12 см, адамның бүкіл ғұмырында 7,6 метрге дейін өседі екен. Күніне әр адамның басынан 30-дан 120-ға дейін шаш түседі. Адамның шашы 15 пен 30 жас аралығында өте тез өсуге бейім келеді. Шаштың өсуі 50 жастан кейін тежеле бастайды. Тағы бір қызығы, шаш қыс мезгіліне қарағанда, жазда жақсы өседі екен. Шаш қылының мықтылығын алюминиймен салыстыруға болады. Сондай-ақ шаш дымды тартып алғыш келеді. Ер адамдардың шашы 2 жыл, әйел адамдардың шашы 4-5 жылға дейін өсуі мүмкін. Сары шаштылардың шашының талы көбірек, қалың болып келеді екен. Оларда шамамен 150 мың тал шаш болады. Ал қара шаштылардың шашы сұйық болғанымен, есесіне шаштарының қылы жуан болады. Шаштың құрамы негізінен ақуыздан тұрады. Ерлердің шашы әйелдерге қарағанда тез сирегіш болып келеді. Оның себебі әйелдер шашының тамыры ерлердікіне қарағанда 2 мм терең орналасатын көрінеді. Жүйке жүйесі титықтап, адам шаршаса да шашы қуаң тартады, өңсізденіп түседі. Ағзадағы зат алмасу бұзылса, түрлі дәрумендер, микроэлементтер, минералды заттар жетіспесе іш құрылысында созылмалы сырқат пайда болып, денсаулық нашарлап, шаш бір шама өзгереді. Жасы ұлғайған адамның шашының ағаруы - табиғи құбылыс. 35-40 жас аралығында шашқа ақ түссе, ол - физиологиялық қалыпты өзгеріс болып саналады. Шаштың түсіп, сиреуі көбінесе шашты дұрыс күте білмеуден де болады. Бигудиді көп қолдану да шаштың түсуіне себеп. Негізінен шаштың бос тұрғаны дұрыс. Солай жасағанда шаш еркін өсіп, жетіледі. Жасанды шашты (парикті) басқа ұзақ кию де зиянын тигізеді. Жасанды шашты ұзақ кисе, шаш түбіріндегі май бездерінің қызметі бұзыла бастайды. Сол себепті парикті 5-6 сағаттан кейін шешіп қою қажет. Оның астындағы шашты жиі жуып тұрады. Шашты жұмсақ сумен, әсіресе, жаңбырдың, қардың суымен немесе қайнатылған сумен жуған жақсы. <br> «Түс – тәңірдің аяны» дегенге сеніп, көрген түсіміздің ненің нышаны екендігін білуге асығамыз. Ал енді біреулеріміз «Түс – түлкінің тезегі» - деп, қолды бір сілтеп, мән берместен жүре де береміз. Дегенмен, ақиқатқа айналып жатқан түстеріміз қаншама? Егер адам түсінде: шашын алдыратын болса, онда ол өңінде кедейленеді. Керісінше шашы өсіп кететін болса, онда ол өңінде байиды. «Түсті көруінен емес – жоруынан қорық» демекші, түсіңізді жақсылыққа жорысаңыз, жақсылыққа, жамандыққа жорысаңыз, жамандыққа қарай бұрылып кетуі мүмкін. Ең бастысы – түсімізді тек жақсылыққа жори білейік!
==Сілтемелер==
*«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том.
|
