Мысал: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Мысал'''. [[Абай]]дың мысал өлеңдері [[Иван Андреевич Крылов|И. А. Крылов]] шығармаларынан аударма деп саналып жүр. Алайда осы өлеңдерді талдап, бағалағанда бір жайды толық ескерту қажет. Олар толық мағынасында аударма емес, көбіне белгілі бір сюжет еркін баяндалады. [[Абай]] орысша мысалдың тексін дәлме-дәл тәржімалауды мақсат етпеген, негізінен оқиға желісін сақтай отырып, мысалдағы жай-жағдайларды қазақөмірінеқазақ өміріне, уғымұғым-тұсінігінетүсінігіне, ойлау, сейлеусөйлеу ерекшелігіне жанастырып, өзінше бейнелеуге үмтылғанұмтылған. Сондықтан [[Абай]]дың мысал өлеңдерін орысша текске сәйкестігі түрғысынантұрғысынан қарап, ана жері дәлтұскендәл түскен, мынажерімына дәлемесжері дәл емес, кемтұскендеудіңкем түскендеудің ешбір қисыны жоқ. Дәл шыққан тұсын артықшылығы, басқаша келтірілгенжерінкелтірілген жерін кемшілігі деп қараудың мүлде орынсыз екеніне әсіресе назар аударамыз. Кейде қазақша баяндау, бейнелеу орысша текстегі сөздердің айтылу қалпына үқсасұқсас шыққанда үтымдыұтымды болса, ал кейде қазақша сөйлеу, ойлау ерекшелігіне орай басқаша берілгенде келісті, оралымды болатыны - кім де болсын санаспай түратұра алмайтын бұлтартпас шындық. Мүның өзі ақынның қолын байлайтын, шеберлігіне шек қоятынжағдайқоятын жағдай емес, көрісінше, ойдың, сөздің оралымын өзінше келтіріп, тыңжаңатың-жаңа өрнек табуына мүмкіндік беретін жағдай деп тұсінген жөн. [[Абай]]дың Мысал өлеңдерінің ішінде кейбір аудармаларға жатқызуға болатыны да көздессе, дені еркін тәржімаланғандықтан, белғілібелгілі сюжеттің сарынымен жазылған деугелайықдеуге лайық болып келеді. Айталық, «''Жарлы бай''» атты мысал өлеңінде [[Абай]] оқиға желісін еркін баяндап, соңында:

дегенді өз жанынан қосады. Сондай-ақ «''Шегіртке мен қумырсқақұмырсқа''» атты өлеңіндегі:

''ЖумсақЖұмсақ илеу уйліүйлі ме?.'' - </poem>

деген сөздер, сондай-ақ, шегірткеніңқумырсқағашегірткенің құмырсқаға барған қалпын:

дегендей суреттеме орысша нұсқада жоқ. [[Абай]] құмырсқаның еңбекқорлығын, шегірткенің қамсыздығын көзге айқын елестетерліктей белгілермен үстемелей тұскентүскен. Осы өлеңдегі: «''Қайтсін, қолы тимепт''і», «''Өлеңші, әншіесілер!..''»-деген [[Абай]]дың өзі қосарлап келтірген сөздері де нағыз қазақша сөйлеу нақышындағы әдемі кекесіннің үлгісі деп санауғалайықсанауға лайық. Әдейі аянышсезімінаяныш сезімін, жаны ашығанды білдіргендей етіп, көрісінше айтылған нағыз ирония, келемеждеудің келісті, еткіртұріөткір түрі. Кейде Мысалда баяндауы, айтуы ұқсас болса да, содан қорытынды шығарып, тұйіндеутүйіндеу әрқалай келеді. Айталық, «''Қарға мен бүркіт''» атты мысалда [[Иван Андреевич Крылов|Крылов]] үлкенүрыүлкен қүтылыпұры құтылып, кіші үрытұтыладыұры тұтылады, қолғатұседіқолға түседі деген түйінжасайдытүйін жасайды. БүркітБүркітті ұры тіүрыдеудеу үғымғаұғымға үйлесе қоймайды. Сондықтан болар, [[Абай]] ол жағын сөз қылмай, тек қарғаның әліне қарамай қайрат етуге үмтылғанынұмтылғанын әжуалап:

''ҚодданҚолдан келмес іске ұмтыл!'' - </poem>

Тағы бір көңіл аударарлық нәрсе - Мысал дегеннің өзінөзі жанрлық түрі жағынан шарттылығы басым қалыптасқан, өзгермейтін, ескі сюжетке негізделетін, ойды аңқүстыңаң-құстың, жануар-жәндіктің іс-әрекеті арқылы тұспалдап қана білдіретін, белгілі бір шындықты уағыздап айтуға бейім тұратын шығарма деп қарау жиі кездеседі. Осындай тұсініктүсінік өлеңнің өзгешелігін, поэзиялық қасиетін жете тұсінбеугетүсінбеуге әкеліп соғады. Ал шынында Мысалдағы шарттылық, тұспалдап айту тәсілін, белгілі сюжетті, әртүрлітұспалбейнөлердіәртүрлі тұспал бейнөлерді қолдану - муныңмұның бәрі тек сыртқы сипат-белгілер. Мысалдың артықшылығы алдымен олардың поэзиялық қуат-күшінен, тұспал бейнөлербейнелер арқылы сан алуан адамдардың мінез-қүлқынқұлқын; іс-әрекетін аңдатып, айқынкөзгеелестетіп.айқын Cоларкөзге қылыелестетіп, солар арқылы қоғамдық өмірдің шындығын, қайшылықтарын терең ашып бере алатын мол мүмкіндігінен іздесек керек. Көркем шығармада мәселе не айтылғандығында ғана емес, сонымен бірге қапайқалай айтылғандығында, қандай әсер ететіндігінететіндігінде дедесекдесек, осыны әсіресе Мысал өлеңге, яғни өмірлік шындық пен көркемдік шарттылықты шебер сабақтастырып, ұштастырып келтіретін жанрға байланыстыра айтуымыз керек. Мысалдағы ойды тура, ашық айтпай, ақтара салмай, тұспалдап, алыстан орап, орағытыпайорағытпайтудың тудыңөз өзартық шылығыартықшылығы бар екені сөзсіз. Оқушы букпелепбүкпелеп айтылған жайды, астарлы мағынаны өз ойымен бағдарлап, өзінше аңғарып, үғыпұғып-тұсінугетүсінуге мәжбүр болады. Бұл одан тапқырлықты, сөздің астарына үңілебілудіңүңіле білудің, айтылып отырған нәрсені де, ишарат етіп, тұспалмен аңғартылған нәрсені де айқын елестете білуге қабілеттілікті талап етеді, ойына түрткі болып, сөзімінесезіміне әсер береді.

Сонымен қатар Мысалда сан алуан жан-жануар, аң-құстарды, жәндіктердіісжәндіктерді іс-әрекет үстінде бейнелеу, тілдестіру, айтылған жайдан ғибратты түйін түю және осы орайда жасанды, жаттанды ақылгейліккеақылгөйлікке әуестенбей, терең мағыналы қоғамдықойқоғамдық ой қорыту үлкен ақындық шеберлікті, талғампаздықты танытады. [[Абай]]дың мысал өлеңдерінен осындай қасиеттердің, әсіресе ақынның әзілдеуге, мысқалдап келемеждеуге, сықақетугесықақ етуге шеберлігін айқын байқаймыз.

Кейде Мысалда тілге тиек болатын шынында да әлде қандайәлдеқандай бір ғажайып жай кездеседі. «''Жарлы бай''» атты өлеңдегі түбінен қанша алсаң да, ділдә бірінен кейін бірі шыға беретін дорбаның кедейдің қолына келіп тұсуітүсуі - бұл, әрине, арғы түбі ескі ертек, аңыздармен жалғасатын сюжет. Ал кейде Мысалдағы оқиғаның өзі мейлінше қарапайым, күнделікті өмірде көздесетін жай боп шығады. Айталық, «''Қазаға үрынғанұрынған қара шекпен''» дейтін өлендегіөлеңдегі қораға ұры тұскенінтүскенін айту ешкім таң қалатындай нәрсе емес. Өлеңнің түйіні басқада, барынан бір сәтте айрылып жүрдайжұрдай болып қалғанақалған дамғаадамға ағайындары келіп әр тұрлітүрлі ақыл-кеңес беріп, желдей есіп «''бейшара''», «''байғүс''» деп жарылқаған болады. «''Бақа мен өғізөгіз''» атты мысалда егіздейөгіздей бола аламын деп ісініп, көбініп іші жарылған бақаның ессіз мақтаншақтықтың қүрбанықұрбаны болғаны баяндалады. Мұндай шартты тұрдетүрде әдейі әсірелеп айтушылық Мысал жанрында жиі көздесетін уйреншіктіүйреншікті жай, сондықтан оны табиғи құбылыс деп санап, осы оқиғаға қандай мағына беріліп айтылғанына көбірек кеңілкөңіл қою орынды секілді. [[Иван Андреевич Крылов|Крылов]] осы мысалдың сюжетінен әр түрлі қоғамдық топтардың екілдеріөкілдері бірдей бола алмайды деген нақтылы түжырымтұжырым жасап, қатардағы жай адам атақты адамдай, ақ сүйектей бола алмайды дептүйіндегендеп түйіндеген. Ал [[Абай]] алған тақырыбына жалпы моральдық тұрғыдан келіп, іш тарлықтыіштарлықты, басқа біреуді кереалмайкере алмай, күндеуді, қалайда соған жетем дейтін мінезді сынауды жен көрген. Осыған орай ол мысалды:

«''Таласпа, жаным-ай, Қолыңнан келмесе. Боларсың бақадай, Көп тұссеңтүссең егеске''», -

деген ғибрат сөзбен аяқтайды. Және [[Иван Андреевич Крылов|Крыловша]]ша бірден оқиғаны баяңдаудан бастамай, кіріспе ретінде жанынан сөз қосарлап, былай дейді:

«''Тойған есек шептішөпті оттап маңайдағы, Соныркап шатқа кетті қай-кайдағы. Қаңғырып елкеніөлкені ерлепөрлеп келе жатып, Жолықты бір бұлбұлға тоғайдағы...''» Орысша тексте мұндай кіріспе жоқ, есек бұлбұлды көздестірді делінеді де, бірден оған айтқан есектің сөзі келтіріледі. [[Абай]]дың өлеңді бастауынан есектің қарны тойып, кеңіл деніпкөңілденіп, ерігіп кележатқандықтанкеле жатқандықтан, тоғайдағы бұлбұлды көріп, соған ән салғызып, өзінше сынап көрмекші болғанын аңғарамыз. Есектің бұлбұлмен ұшырасуы көздей соқтықкездейсоқтық болса да, оған тіл қатып, бір ән салып жіберші деп тілек айтуы кеңілкөңіл-күйіне үйлес сезіледі. Ал есектің сыншыл болып шыға келуі, бұлбұлға ([[Абай]] «''ақын бұлбұл''» дейді) сын айтуы әбден қисынды. Бұл топас, ақымақ, өнерден мақрұммақұрұм адамның басқаны сынағыш болатыныболатынын наңғартуаңғарту жағынанұтымдыжағынан ұтымды. Ал бұлбұлдың аңыратып, шырқап ән салғанын суреттеғен тұста [[Абай]] [[Иван Андреевич Крылов|Крыловтан]] айтарлықтай алшақ тамайдыалшақтамайды. Есектің бұлбұл әнін тыңдап алып, «''сен біраз әтеш әнін, үйрен!''» деп, өзінше білғішсіпбілгішсіп ақыл бергенсігендей болғаны орысша текстегідей әсерлі, тартымды көрсетілген. Өлеңнің аяғын [[Иван Андреевич Крылов|Крылов]]:

«''Избави, бог, и нас от таких судей''», - деп қысқа кайырса, [[Абай]] осы түжырымдытұжырымды тірек ете отырып, істің мәнісін тұсінбейтінтүсінбейтін, шынайы өнерді бағалай алмайтын топас сыншысыншысымақты сымақты келеме депкелемеждеп:

деп, ойын нақыл сөз ұлгісіндеүлгісінде өрбітіп, мысалды бір шумақ өлеңмен қорытындылай туйіндейдітүйіндейді. [[Абай]] Мысалдары - оның ақындық әлеміндегі ерекше бір бағалы сала.