Ауыл шаруашылығының Қазан төңкерісіне дейінгі дамуы

Ауыл шаруашылығының Қазан төңкерісіне дейінгі дамуы. Экономикасы ауыл шаруашылығына негізделген байырғы маңғыстаулықтардың ежелгі және ортағасырлық тарихы кейінгі ұрпаққа өзіндік ерекшелігімен, сондай-ақ қайталанбас жәдігерлігімен із қалдырған кәдімгі көшпенділердің тыныс-тіршілігінің айнасы десе де болғандай.

Таңғажайып табиғаты бар жартылай шөлді, аңызақ пен аптапты маң дала, бірі қырынан, бірі ойынан менмұндалаған ежелгі таулар мен ойпаттар, тартпа сорлар мен тақырлар, неше түрлі мүсіндегі көздің жауын алатын бор тастар, небір замандардан бері сол көшпенділердің мекені болғанына тарих куә. «Маңғыстауға жеті жұрт келіп, жеті жұрт кеткен екен» деп жатады. Өйткені Маңғыстаудың жазира даласы, климаты жайлы, жамылғыға кенде емес Қаратауы мен Ақтауы, қамытты қатқылы мен құмы малға да, жанға да балдай тәтті мөлдір сулы құдығы мен бұлағы қоныс іздеген көшпенділерді еріктен тыс өзіне тартады. Тарихшылар ежелгі Маңғыстаудың жай-күйі, көрінісі қазіргіден әлдеқайда артық, су көздері мол, өсімдікке бай, жануарлар дүниесі де сан түрлі, нағыз «жұмақ» осы жер екен деп те жазады...

Біздің заманымыздан бұрын қазақ даласын, оның ішінде Арал мен Каспий аралығын мекен еткен сақтар, бұлардың құрамына кіретін массагет, дай, касспи, т.б тайпалар үнемі мал шаруашылығымен айналысып, көшіп-қонумен күн кешкен. Олар сол кезде Маңғыстаудың Қараойын мекендеген. Б. з. б. 490 – 425 жылдар аралығында өмір сүрген «тарихтың атасы» Геродот пен грек географы Страбон бірі скиф, бірі сақ деп жаза келіп, массагеттер мен дайлар туралы: «Өздері ат үстінде де, жаяу да мықты жауынгерлер, қарулары – садақ, қылыш, қалқан, балта» деп келтіреді. Геродот олар жайлы «егін екпеген, мал мен балықты қорек еткен, сүт тағамдарын кеңінен пайдаланып, күнге табынып, жылқыны құрбандыққа шалған» дейді. Белгілі грек тарихшысы Плутарх олардың қымызға қызып, жайбарақат отырған шақтарында бойына қуат, ойына шабыт шақыру үшін садағының адырнасын шертетінін сөз етеді. Ғұламалардың бұл сөздеріне қарағанда массагеттер мен дайлар және оған көрші тайпалардың негізгі күнелтісі – малының жайымен Арал – Каспий арасында жылқы өсіріп, оны күш-көлік ретінде жақсы пайдаланғанына көз жеткізуге болады.

Сонау палеолит және тас дәуірінің соңын ала аң аулап, өсімдіктің дәнін жинап күн көрген олар мезолит дәуірінде бұрынғы кәсіптерін балық аулаумен толықтырды. Неолит дәуірінде жабайы аңдарды қолға үйрету, мал өсірумен айналыса бастады.

Археологтар Г.Коробкова, Б.Батыровтың айтуынша, («Наука и человечество», М., 1975) Орта Азия мен Қазақстанда алғаш қолға үйретілген мал – ешкі. Б. з. б. 6-мыңжылдық тұсындағы неолит заманы мекен-жайларынан табылған сүйектердің 80%-ы ешкінің сүйегі болса, одан кейінгі көне мекен-жайлардан табылған сүйектердің басым көпшілігі қойдың сүйектері болып шыққан. Ешкі мен қойдың қолда көптеп өсірілуі, адамдарды алыс жайылымдарды игеруге, тыңнан су көздерін іздеуге, көшпелі мал шаруашылығын кеңінен өрістетуге итермелеген. Сөйтіп, үнемі қозғалыстағы көшпелі мал шаруашылығы, тасымал жүктерінің ұлғаюы, күш-көліктің қажеттілігі түйе түлігін көптеп өсіруге әкеліп тірейді. Ал теңіз жағасы, аралдар, бұлақтар мен сулы қамытшылықтарды сағалаған отырықшыларда сиыр өсірілді. Орта ғасырларда Маңғыстау мен Үстіртті жайлаған оғыз, қыпшақ, кейінгі ғасырлардағы ноғай, қазақ, түрікмен тайпалары мал шаруашылығымен қоса алғашында кетпен, күрек-бел, бертін келе соқаның (шоқай ағаш) көмегімен жер жыртып, жер бетіне жақын су көздері мен бұлақ суларына салма, ау, шюз, кәріз, жарма шығырды пайдаланып, егін салумен айналысты. Егістік саласында Маңғыстау приставы Н.Ломакиннің 1873 жылғы Қаңға баба құдығы маңындағы тау баурайында Өтек Көпжасаровтың иелігіндегі 800 түп, Сұлтан епе, Мерет құдықтарының маңындағы Гафар Қаражігітов, Есіркеп және Нұрнияз Маевтер қарауындағы 1500 түп ағаштары, сондай-ақ Ұланақ, Жыңғылды, Шетпе, Ағашты, Ақмыш, Аусары, Жармыш су көздеріндегі егістіктер игілікті істің көрінісі іспеттес. Бірақ суармалы егіске су көздері тапшы, мүмкіндігі аз Маңғыстау аймағында мал өсіру басым болды. Көшпелі мал шаруашылығы өзінің өміршеңдігімен ілгері жүре берді. Сөйтіп, сол кездегі шаһарлар мен қамалдарды, теңіз жағалауы мен аралдарды мекендеген халықтар және көшпенділер арасында бір-біріне деген экономикалық мүдделіліктен туындаған сауда-саттық етек ала бастады. Акад. В.Бартольд «Бұл өлкеде сауда желісінің қарқынды өсу кезеңі 12 ғ-дың маңы» деген. Шын мәнінде экон. қатынастың, сауда керуендерінің басы әріден басталғанға ұқсайды. Тарихшылардың тұжырымдамасына қарағанда Ұлы Жібек жолының далалық тармағы б.з.б. 1 ғ-да Маңғыстау арқылы өткен дейді. Оған дәлел Қарағантүп шыңдарындағы тұт ағаштарының тұқымы Қараған – Қаңға – ...Үстірт арқылы Қытайдан келген деген жорамалдарында нанымды ұқсастықтар бар. Қара т., Кавказ, Еділ бойын жайлаған хазарлардың 8 ғ-да Маңғыстау арқылы Хорезмге өтуі Шығыс Еуропаның бар жаңалығын оңт.-шығыс елдеріне жеткізсе, Ибн Фадлан дерегі бойынша (922 ж.) Үргеніш – Қоңырат – Үстірт – Жем – Еділ жолы арқылы сауда керуендері Орта Азияның асыл бұйымдарын, жеміс-жидегін орыс жеріне, Еділ бойы халықтарына жеткізумен болды. Сондай-ақ оңт. пен солт. елдері арасындағы экон. байланыс жасаған сауда керуендері Маңғыстау арқылы толассыз жүріп жатты. Сөйтіп, атақты Хорезм – Бұлғар жолы, Ескі Ноғай керуен жолдары өмірге келді. Маңғыстау шын мәніндегі батыс пен шығыс, солт. пен оңт. елдерінің сауда қақпасына айналды.

Моңғол шапқыншылығы, 1388 ж. Үргеніштің талқандалуы, Шайбани және Әбілғазы хандардың қашып келіп Маңғыстауды паналауы, 15 ғ-да Маңғыстау мен Үстіртті ноғайлардың жаулап алуы, бұдан кейінгі 1663 – 1724 жылдардағы қалмақтармен қанды қырғын-қақтығыс Маңғыстаудың дамуына кері әсерін тигізді. Сауда, керуен жолдары уақытша тоқтады. Бұл кезең Ресейдің Каспийдің шығыс жағалауына көз тігіп, Бекович-Черкасскийдің 1715 ж. Маңғыстауға келіп, Қарағантүп (қазіргі Түпқараған), Шағадам (Красноводск, қазіргі Түрікменбашы) арқылы кері қайтуы, 1834 ж. Г.Карелиннің Қызылтастан бекініс салуы Маңғыстау мен Үстірт өңірі тарихындағы экон. жаңа қатынастар мен саяси-әлеум. қайшылықтардың алғашқы тамыр жая бастаған кезеңінің басы болатын.

Шөл даламен сапар шеккен сауда керуені саябыр тауып, оның орнына Астрахан, Кавказ, ішкі Ресейден Маңғыстауға – Каспийдің шығыс жағалауына теңіз жолы арқылы саудагерлер, кәсіпкерлер келе бастады. 18 ғ-дың 35 – 50-жылдары қоныс іздеген адайлардың алғашқы тобы Маңғыстаудың Қараойына келе бастаған. Олардың оңт.-батыс қанаты Бозащыда түрікмендермен аралас қоныс тепті. Сөйтіп, Арал мен Каспий, Шағадам (Түрікменбашы) мен Жемнің арасын қамтитын Маңғыстау аймағында көшпелі мал ш-на негізделген елдің қалыпты жағдайда өркендеу кезеңі сол 18 ғ-дың 2-жартысынан бері қарай басталды. Мал ш-мен айналысқан көшпелі адайлардың жайылым, қоныс, жер-су пайдалануында 19 ғ-дың 2-жартысына дейін шек болған жоқ. Олар Маңғыстаудың Қараойынан бастап Үстірт, Сам, Жем, Сағыз, Қобда, Тайсойған – Бүйрек, Нарын, Орынбор, одан солт.-шығысқа қарай Мұғалжарға дейінгі далалықтарда жайлап және қыстап қалып отырды. Ал бірқатары жылма-жыл Маңғыстаудың ойына көшуді әдетке айналдырса, жайлаудағы елдің оңт.-шығыс қанатындағылар ара-тұра Хорезмнің ойына (Бесқала маңына) көшіп, қыстап шығатын болған. Адайдың айтулы жырауларының бірі Нұрым Шыршығұлұлының «Тоғыз ауыл» деген толғауында: «Ойыл да Қиыл, Жем, Қайнар, көлденең өтіп ел жайлар, жаз ортасы болғанда, күн зауалға толғанда, қонушы еді қарыштап, Маңғыстаудың ойына, сыя алмай шыққан көп байлар» – деп суреттейді. Сол сияқты көшпелі шаруагерлердің бір бөлігі ілгергі беттегі Маңғыстау жазығымен Үстірттің оңт-нен бастап, Қырықсегіз, Теппе арқылы Жаңғақтың ойын мекендеп, одан әрі Шағадамға (Красноводскіге) дейінгі кеңістікті еркін пайдаланған. Нәтижесінде 1750 – 1860 ж. мал ш. ерекше қарқынмен өркендеді. Бір ғана Жаңай Қожаназар байдың өзіне 11 мың бас жылқы бітіпті... Маңғыстауда мал ш-ның негізін салған малбегілері: Ескелді Саназар, Жаңай Қожаназар, Жары Назар және солардың жолын қуған небір шаруагер бабалар болған. Cол заманнан қалыптасып ата дәстүрге айналған мал өсірудің сан қырлы әдістері атадан балаға өтіп отырған.

Адайдың белгілі тұлғалары: Қожаназар, Қарабас, Қозыбай, Сейіт, Сүйінғара, Тастемір, Матай, Барақ, Бекболат, Есендерге берілген асқа 500 – 1000-нан кем емес үй тігіліп, үш атаның ұрпақтары бас қосып, өліге иман түсіріп, тіріге сауап келтірген. Мал шаруашылығын зерттеген ғалымдар саралай келе маңғыстаулықтардың Қазан төңкерісіне дейінгі жер пайдалануын негізінен 3 топқа бөледі:

а) Қыста Маңғыстауды қыстап бар малымен Жем, Сағыз, Ойыл, Қара және Сарықобдаға дейін көшіп шығатындар. Бұлардың жалпы саны 13900-дей түтін немесе барлық шаруагердің 47%-ын құрайды. Жылына бір жағының өзі 1200 шақырымға дейін көші-қонда болады.

ә) Маңғыстауды қыстап жаз Үстіртке шығатындар, бұлардың жалпы саны 7300-ге жуық шаруашылық немесе 28%-ын ұстап, көктем шыға әрісі 300 км-ге (бір беті) дейін көшетіндер.

б) Аралас шаруашылықтары бар жатақтар, бұлардың ішінде де өте көп малдылары болған. Бірақ мал бағудың әдісінде қыстақтан көп ұзамай тың жерге, жазғы суаттарға шығып қонумен шектелген, ал бірқатары қосалқы егін, балық аулаумен де шұғылданған. Бұлардың жалпы саны 700-ге жуық немесе 25%-ды құраған. Ал осы үшінші топтағылардың өзін жіктегенде оның 85%-ы негізінен (егін, балық) таза мал ш-мен айналысатын отбасылар болған. Ол кездегі шаруашылықтар үшін Маңғыстаудың жағдайында жыл бойы ашық аспан астындагы жайы¬лыста ұстауға және үнемі көші-қонға қой, жылқы, түйе түліктері ғана шыдаған.

Маңғыстаудың жағдайында маусымдық жайылыс пен көші-қон мерзімдері ерекше маңыз атқарып, ол қатаң сақталған. Оның өзі «Ай-айдың оты басқа» деген өмір талабынан туындаған.

Маусымдық орындар мен олардың орташа мерзімдері төмендегіше: І. Қыс қыстау. 15. ХІІ – 25.ІІІ = 100 күн 1) Маңғыстаудың ойы, Бозащы түбегі, Қарақұм беті. 2) Сам құмы, Матай құмы. 3) Хорезмнің ойы (Бесқала маңы). 4) Шағадам беті, Жаңғақтың ойы.

ІІ. Көктем. Қырға шығу, 25. ІІІ – І.VІ=65 күн. Төл қабылдау, жабағы жүн алу.

ІІІ. Жаз жайлау. 1. VІ – 10. Х=130 күн. Жем, Сағыз, Ойыл, Қобда, т.б (бірқатары Үстіртте қалады).

ІV. Күз күзеу. 10.Х – 15.ХІІ = 65 күн. Үстірт, қыстаққа жақындау, күзем алу, күйек алу болып қалыптасты.

...Көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан маңғыстаулықтардың әлеуметтік экономикасы мал өсіріп оны жайып бағудың қыры мен сырын қаншама меңгергенімен, тұрып жейтін мал азығының жоқтығынан оқтын-оқтын соғатын жұттан әлсін-әлі титықтап қалып отырды.

Маңғыстаулықтарға бір жағынан хиуалықтар, екінші жағынан, патша өкіметі еркіндікке үйренген көшпелі елді күн өткен сайын біртіндеп құрсауға ала бастады. 19 ғ-дың 50-жылдарынан бастап хиуалықтар адайларға тегін жер пайдалануға мүмкіндік бермеу мақсатында 50 адамнан жасақ ұстады. Бұдан кейін Көне Үргеніш, Дәуқара, Қарауылбаш, Айбүгір бағытына қоныстаушылардың қоныстары тарыла бастады. Алым-салықтың түрі көбейді. Хиуа жеріне қадам басқан қазақтар үшін жылына 600 ділдә немесе 1000 бас қой ханға зекет салығы төленсе, жер-суды пайдаланғаны үшін жергілікті бектерге түйе мен жылқыға 20 тиын, қой мен сиырға 10 тиыннан алым төленді. Ал қазақ жеріне ендей кіріп етектен ұстай билік жүргізген ресейліктердің тегеуріні күн сайын өрши түсті.

Елек (Илецк) казактарына 700 мың десятина жердің кесіліп берілуіне байланысты, еріксіз ығысқан Кіші жүздің тана, табын рулары шығысқа беттеп, Борсықтың құмы, Жемнің жоғарғы басында адайлармен қақтығыса бастады.

Сондай-ақ жері тарылып, қонысы ауған қазақтардың дүркін-дүркін патша өкіметіне наразылық бой көрсетуі белең ала бастады. Кездейсоқ болатын жергілікті халықтың қарсылығына төтеп беру, екінші жағынан, Каспий теңізінің шығыс, солтүстік-шығыс жағалауын толықтай игеріп, Орта Азия елдеріне жақындау мақсатымен 1834 ж. Қызылтас қамалы, одан 5 жыл өткеннен кейін Жем өзенінің орта сағасына Ембі бекінісі, 1845 ж. Торғай өзенінің бойынан Орынбор шекаралық бекінісі салынды. Патша өкіметі мұнымен де қанағат тұтып қойған жоқ, көп ұзамай Қарағантүбектен (1846) Ново-Петровск, 1848 ж. Ырғыз, Қарақұдық, Арал теңізі жағасынан Қосарал бекіністері бой көтерді. Осылайша тірек пункттерін салып, күшін жинақтаған Ресей үкіметі қазақтарды басқарудың жаңа жүйесін дайындауға бағыттап комиссия құрып, оның құрамын жасақтады және ол құрам император Александр ІІ-нің арнайы бұйрығымен 1865 жылдың 5-маусымынан бастап күшіне енді.

Осы бұйрықтың негізінде стат-секретарь Герстің басшылығымен қазақтардың жерін, дәстүрін, дінін, кәсібін, салық мөлшерін басқару жүйесін өзгертуге бағытталған 1868 жылғы (21 қазан) «Уақытша ереже» – жаңа Низам жарыққа шықты. Қазақ елін отарлаудың ұтылау, бөлшектеу тәсілдері қолға алынды. Басқарудың дистансалық жүйесі жойылып, оның орнына болыстық жүйе енетін болды.

«Уақытша ереженің» талабы бойынша қазақтардың ең негізгі байлығы, тіршілігінің көзі, ата-бабадан қалған мұрасы – жер аяқ астынан патша өкіметінің мемлекет меншігіне айналып шыға келді. Көшпенділерді жабайылықтың баламасы ретінде ұғынған патша өкіметі «жерге иелік ету қазақтардың «қолы» емес деп шешті.

Қазақ енді өзінің ата қонысын, жайылыс пен су көзін өкіметтен жалға алып, сол үшін оларға жер салығын төлейтін болды. Көші-қон, қозғалыстың бәрі есепке алынып шектелді. Бұдан былай басыбайлы жер тек патша өкіметінің рұқсатымен берілетін болды. Ол жердің иесі «сен» екеніңді анықтайтын қолыңда заңды құжатың болуы шартқа айналды. Сөйтіп, Ресейден қазақ жеріне ниеті ауған келімсектерге есік айқара ашылып, орыстандыру саясаты басталып кетті.

Осы аграрлық төңкеріс басқаларға қарағанда мыңғырған малдың бабын тек қана көше жүріп тапқан адайларды көз көріп, құлақ естімеген әлеуметтік күйзеліс, эконлмикалық дағдарысқа әкеліп тіреді. Б.Қаратаевтың мұрағатында сақталған мына бір жеделхат солардың айғағындай: «Тифлис, Кавказ наместнигіне, Орынбор бағытына жазғы жайлауға көшкен 3000 үй адайлар Ембі бекетіне келіп тірелді. Салықтың барлық түрін төлейміз деп уәделерін беруде. Қыстан жүдеп шыққан малдарын жаз жайлауға жеткізіп, аман сақтау үшін өткізіп жібереміз бе, жоқ болмаса кейін қуып тақырға отырғызамыз ба? Не бұйырасыз? Телеграфпен хабарлауды, бұйрықтың негізін пошта арқылы жіберуді өтінемін. Мұндай көшпенді адайларда адам саны 60000-ға жетуі ықтимал. Қол қойған генерал-адъютант Крыжановский». 2 маусым, 1870 жыл. Ембі бекеті

Ал мынау болса сол 3000 үйдің атынан рубасы өкілдердің бекініс басшыларына берген қолхатының қысқаша мазмұны: «... 14 күннің ішінде одан кешіктірмей, 1869 жыл үшін түтін сайын 1 сом 50 тиын, 1870 жыл үшін 3 сом 60 тиын, барлығы 5 сом 10 тиын күміс ақша жинап, Ембі уезінің бастығына тапсырамыз. Қол қойғандар: Қырықмылтық, Түрікменадай, Балықшы рулары атынан Ойманбет Дайрабаев, Тумыш Шаманов, Ағатай Дүйімбаев». 26 мамыр, 1870 жыл. Ембі бекеті' ' «Жаңа ереже» бойынша салық есептеуде бұрынғы 1 сом 50 тиыннан 3 сом 60 тиынға бір-ақ жетті және екі жылдың ақшасын қатар төлеуді талап етті. Экономикалық-аграрлық төңкеріспен әлеуметтік тұрғыдан титықтатқан салық саясатына балық шаруашылығының келеңсіздігі қосылды. Адайларға балық аулайтын құрал-сайман сатуға тыйым салынды. Жалдамалы жұмыс та шектелді. Ондағы қазақтардың үлес-салмағы үштің біріне де жетпеді. Оның үстіне рухани қысым да (жаңа Низамда қазақ пен түрікмендерге балаларын Бұхара мен Хиуа бетіне оқуға жіберуге тыйым салынған. Мекке, Мединенің жолы кесілген, оған қоса бір болысқа немесе 1000 – 1200 үйге бір имам, бір мешіт делінген) жүйкені жұқартып, ақыр аяғында саяси астар алған айтулы қарсылық 1870 жылғы Иса – Досан бастаған адайлардың Ұлт-азаттық көтерілісіне әкеліп тіреді... Ресей үкіметі 1874 жылдың 9 наурызында Каспий сырты аймағын басқарудың «Уақытша ережесін» бекітті. Бұл ережеге сай Маңғышлақ және Красноводск приставстволары қосылып, Каспий сырты аймақтық соғыс бөлімі болып құрылып, Кавказ армиясының бас қолбасшысына бағынатын болды. Осы шешімнен кейін маңғыстаулықтар үшін жаз жайлау – Арқа бетке көшудің шегі Күйкеннен Арал теңізіне тартылған шекара сызығынан аспайтын болып белгіленді. Нәтижесінде маңғыстаулық шаруагерлердің 47%-ы жазғы жайлауынан айрылды. Осылайша адай халқын ата-жеріне сыйғызбай, олардың сан ғасырлық өсіп-өркендеген дәстүрлі әлеуетін жан-жақты тұралатып, тоз-тозын шығарған Ресей 1865 ж. ресми түрде бастаған «ойынын» 1875 жылдың 1 мамырында аяқтады. 1873 ж. «Уақытша ереженің» қысымына шыдамай өкіметке қарсы шыққандарға, егер олар кінәларын мойындап, Хиуа, Көктөбе жорығына кедергі келтірмесе, патша ағзамның атынан кешірім болатынын жария етті.

Осы аграрлық төңкеріс кезінде жазалаушы казак, орыс отрядтары аман қалған шаруагерлерді Сібірге айдады. Есебін тапқандары қара басын сауғалап, басының ауған жағына қашып құтылды. Төңкерістің соңын ала жүргізілген Маңғышлақ приставствосының есебінде 1870 жылғы 20000 үй адайлардан (ауызша жеткен әңгімеде 40 мың үй деп айтылады) 1873 ж. 7000 үй ғана қалған екен (М.Тұрсынова). Міне, сол елмен бірге мыңғырған мал да кетті. Жылма-жыл жер-жердегі жәрмеңкелерге айдалатын сан мыңдаған төрт-түлік мал санының күрт азаюы, Ішкі Ресейге үздіксіз өтетін ет, жүн, тері сияқты мал өнімдерінің шамадан тыс кемуі, базар баққан отырықшы елдің күнделікті күнелтісіне айтарлықтай кері әсерін тигізсе, өнеркәсіп орындарын шикізаттан кәдімгідей кесіп тастады.

Табиғаты қатаң әрі шөл, шөлейт далада осыншама малды көше жүріп бағып күту тек қана қазақтардың қолынан келетін ата кәсібі екенін Ресей үкіметі кештеу түсінді. Оны қайтадан қалпына келтірудің қажеттілігін өмірдің өзі көрсетіп берді.

Алайда үштен екісіне жуығы кеміген мал шаруашылығының орны қапелімде қалпына келе қоймады. Малдан ада болған халықтың бірқатар бөлігі егіншілікпен, ал енді бірқатарының Каспийдің шығыс жағалауында кеңінен қанат жая бастаған балық кәсіпшілігіне жұмысқа кіруіне әкеліп тіреді. Осындай шарасыздықтан бастары қосылған жүзге жуық отбасы Құйылыс, Емір алқабына жаңбыр, қар суына егін салады. Тау бойындағы (Қаратау) бұлақтар түгелге жуық игеріле бастаған, 1870 ж. тау бұлақтарында 29 орында бау-бақша, егін салынса, оның саны 1896 ж. 186-ға жеткен. Сөйтіп, егін Маңғыстау үшін қосалқы шаруашылық болғанымен, халықтың белгілі бір бөлігі үшін экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан айрықша орын алған.

Балық аулау, балық кәсіпшілігінің қарқын алуы 19 ғ-дың 50-жылдарынан басталды. 1846 – 58 жылдары Кетік қаласына 49 отбасы көшпелілер келді. Олар әуелі 1910 жылға, содан кейін 1912 жылға дейін балық аулау жөнінде арнайы рұқсат және басқалай үкімет тарапынан жеңілдіктерді пайдаланды. Балық аулауда, ірі балық кәсіпорындарын ашуда көзге түскендер З.Дубский, С.Афанасьев, С.Климов, М.Ериванцев, И.Абаков, т.б. болды. 1902 жылдың ішінде Николаевск станицасында 60 кемемен 1294 т, келесі жылы 6389 т қызылбалық ауланды.

Ал Дубский бұдан бұрын 1890 жылдардың ішінде жылына 15 мың пұт қызыл балық аулауды іске асырған. Ол 1903 ж. Қызылқұмнан өзінің үшінші кәсіпорнын ашты. Кәсіпшіліктегі жұмысшылар негізінен жергілікті қазақтар, басқа да ұлт өкілдері болды. Қазақтардың балықшылықпен айналысатын жерлері – Қаражамбас, Тапей, Тереңөзек, Ортаеспе, Қараағаш, Жандауыр беті болатын. Бұдан кейін Долгий, Түпқарағаннан Кендірліге дейінгі жерлер қосылды. 1906 – 11 ж. 722 отбасы балық аулауда (оның 138-і түрікмен, 584-і қазақ) жұмыс жасады. 1903 ж. Қарағантүпті қоспағанда қазақтардың өзінде 230 қайық болған, ал 1915 ж. оның саны 393-ке жеткен. Сонымен қатар бұларда 1720 ахан, 80 қармақ, 9320 шабақ ауы болған. Олар осылардың көмегімен бір маусымда 1460 пұт қызыл балық және 40 мың пұт ірілі-уақты әр түрлі балық, оған қоса 328 мың пұт шабақ ұстап жергілікті жерге және Астраханға сатып пайдаланған.

1893 ж. Каспий теңізі мемлекет меншігі болып есептелді. Бірнеше балық поселкесі ашылатын болып, оның ішіне Бозащы, Кендірлі, Кіші Долгий кірді.

Кіші Долгий аралында көпестер тез байыды. Бұл жерге келген 15 көшпелі отбасында 45 қайық болған еді, 7 жылдан кейін отбасы саны 49-ға, ал қайық саны 360-қа жетті. Оларда 365 адам жұмыс істеді, бұлардың көпшілігі қара жұмыстағы жалдамалы қазақтар болатын. Жандауырда 1890 ж. саудагер И.Абаков балықшы поселкесін ашады. Маусымды итбалық аулауда 500-ге дейін жұмысшы күші болды.

Каспийдің шығыс жағалауындағы 66 балық батағасынан Құлалыда – 14, түрікмендік жағада – 32, Бозащыда – 20, осының 42-сі қазақтар мен түрікмендердікі, қалған 24-і орыс өндіріс иелерінікі болатын.

Бірқатар қазақтар тұз өндірісінде жасаған. Тұздың негізгі орындары: Тасорпа, Тұзбайыр, Қайлы, Шопан ата, Кетік болған. Жалпы тұз өнімі қала комендантының билігінде болып, ірі орыс байларына – балық өндірісіне жанұяға – 150 пұт, қазақ байына 10 пұт, қалғандарына 2 пұттан берілген. 1899 ж. Жем және Маңғыстау бойынша 241900 пұт тұз өндірілген.

Ф.Михайловтың есебі бойынша 1903 ж. Маңғыстау уезінде 1300 түрікмен, 900 қазақ отбасы балық шаруашылығымен айналысқан.

Мал шаруашылығымен қатар өнеркәсіптің өркендеуі сауда айналымын күшейтіп, бір кездердегі саябырси бастаған керуен жолын қайтадан жандандыра бастады. 1883 ж. Хиуаға жіберілген керуендегі түйе саны 14205 болса, бұл сан 1889 ж. 20 мыңға жетті.

Ал Оралға 700 түйемен керуен жіберіліп, 1899 ж. оның саны 12620 болды. Сол жылы Шағадамға (Красноводскіге) 785 түйемен керуен жолға шықты. Сөйтіп, 20 ғ-дың басында керуен саны 2,5 есе өсіп, ондағы түйе саны 36414-ке жетті.

Маңғыстау уезінде 1900 ж. арнайы есепке алынып тіркелген 92 саудагер, олардың иелігінде 64 сату орындары мен 35 сауда қоймалары болды.

Сөйтіп, 19 ғ-дың аяғы мен 20 ғ-дың басында Маңғыстау уезі а.ш. өнімдерін, оның ішінде мал шаруашылығы мен балық өнімдерін өндіретін және оларды сыртқа шығарып сататын негізгі орынға айналды.

Мал шаруашылығының қарқын алып өркендеген тұсы 1883 – 1910 жылдар аралығы. Каспий сырты облысындағы мал басының Маңғышлақ уезі бойынша жинақ есебі (Адай уезі түгелге жуық кірген) 1883 – 1914 жылдар аралығы және 1925 жылдың көрсеткіштері алынды (1-кестені қараңыз).

Мал шаруашылығына байланысты Маңғыстау аймағының демографиялық, экономикалық даму барысынан айқын хабар беретін әр кезеңдегі су көздері, орпалықтар мен бөгеттер, құдықтар мен шыңыраулар олардың сандық өсу көрсеткіштері (өлкеде 1870 ж. 817 тұщы, 322 ащы, не бары 1139 құдық болса, оның саны 1899 ж. – 1211 тұщы, 2957 ащы, не бары 4168 болып көбейген) тарих бетінде қалды. Сонымен 1883 – 1910 жылдар (1910 – 11 әйгілі «ит» жылының жұтына дейінгі) аралығы ауыл шаруашылығының жемісті жылдары болды..