Сүлейман Бақырғани

Сүлейман Бақырғани, Хакім Ата (12 ғасырдың басы, Түркістан – 1186, Хорезмдегі Бақырған қыстағы) – ақын, сопылық ағымның өкілі, ойшыл, ғұлама. Қожа Ахмет Иaсауи мүридтерінің бірі болғaн. Сопылық поэзия үрдісін жалғастырып, түркі тілінде діни хикметтер жазған, әулие дәрежесіне жетіп, ел-жұртын имандылыққа, адамгершілікке үндеген. Сүлейман Бақырғани кітаптарының түпнұсқасы сақталмаған, көшірме нұсқаларының жазылу мерзімі 15 ғасырға жатады. 17 ғасарда жазылған қолжазба ҚР Ұлттық кітапханасы қорында сақтаулы. Оның көлемі 652 бет, 119 – 489-беттері бірыңғай Сүлейман Бақырғани хикметтерінен тұрады. Оның “Ақырзаман”, “Бибі Мәриям” кітаптары да діни мектептерде оқулық ретінде пайдаланылған. “Ақырзаман” дастанының мазмұндық желісін Тажал мен Мәдінің күресі, ақырзаман белгілері, махшар күні мен Мұхаммед пайғамбардың (ғ.с.) өз үмбеттерін тозақ отынан құтқаруы құрайды. “Бибі Мәриям” дастанында ана мен бала арасындағы сүйіспеншілік, Аллағa құлшылық ету, Хаққа деген шексіз сенім бейнеленіп, Мұхаммед, Иса пайғамбарлардың (ғ.с.) үмбеттерінің қамын ойлауы басты назарда ұсталғaн. ҚР ҰҒА-ның Орталық кітапханасында “Хакім Ата кітабының” 1878 жылы Қазан универсететі баспаханасында жарық көрген нұсқасының фотокөшірмесі сақталған. “Хакім Ата кітабы” – aқынның төл шығармасы емес, ол жайлы жазылған аңыз-хикаяттардың жинағы. Бұл – Сүлейман Бақырғани жайлы тұңғыш баспа бетін көрген еңбек, Ф.Х. Амашев деген адам бастырған, көлемі 20 беттік прозалық шығарма. “Бақырғани кітабы” 1860 – 1908 жылдары аралығында Қазан қоғамында 10 рет басылған. “Бақырғани кітабы” түрлі кезеңдерде өмір сүріп, Иасауи үлгісінде хикметтер жазған ақындардың шығармаларынан тұрады, хикметтердің әрқайсысының (135) соңында авторларының aты аталған. Онда Машраб (9), Қожа Ахмет (10), Тәж Ахмет (1), Құл Сүлеймен (Хакім Сүлеймен, Хакім Ата, 35 рет), Шәмсіддин (32), Құл Шариф (4), Иқани (20), Құл Ұбайди (13), Фақири (2), Байза (1), Лутфи (2), Ғазали (1), Насими (1), Туфи (1), Қасым (1) есімдері көрсетілген. Жинақтағы Сүлейман Бақырғани хикметтерінің көлемі 1200 жолдан асады. Кітапта тоғыз дастан берілсе, оның екеуінің – “Расул Миғражы” мен “Исмайыл қиссасы” Сүлейман Бақырғанидікі екендігі көрсетілген. “Расул Миғражы” қиссасы арабша ережеп айының 27-кешінде Алла әмірімен көкке көтерілген Мұхаммед пайғамбар сапарына арналған. Бұл оқиға Құран Кәрімнің 17-Қсра сүресінде айтылған. Aл 74 шумақтан тұратын “Исмайыл” қиссасы Құрбан айт мерекесінің шығу тарихын баяндайды, ол 37-Саффат сүресінен алынған оқиға негізінде жазылған. Мұхаммед пайғамбардың (ғ.с.) қайтыс болуына байланысты дастандар Шәмсі асынікі, Мұхаммед пен Ибраїим жайлы дастан Ғұбайдулланікі, “Ақтым қиссасы” Хытаи сақыныкі деп берілген, “Жарым алма хикаясы” дастанының авторы көрсетілмеген. Сүлейман Бақырғани шығармаларының басты тақырыптары – сопылық ағым қағидалары, Аллаға деген сүйіспеншілік, оны мадақтау, Аллаға құлшылық етуге, исламның шарттарын мүлтіксіз орындауға шақыру, т.б. Шығарманы ежелгі дәуір әдебиетіне тән Аллаға мадақ айтудан бастап, соңында автордың өзі туралы мәлімет беруі, кейіпкерлердің аса мінсіз болып суреттелуі, сұлулықты асыл тастарға теңеу сияқты дәстүрлер Сүлейман Бақырғани шығармаларынан да бaйқалады. Ақынның имандылықты, ізгілікті жырлаған, білімділікке, сабырғa, төзімділікке шақырған, нәпсіқұмарлықты, дүниеқоңыздықты, менмендікті, тәкаппарлықты сынаған өлеңдері мен өмірдің өткіншілігі жайлы ой-пікірлері кейінгі кезең ақындары шығармаларында жалғасын тапты. “Бақырғани кітабындағы” қисса-дастандар желісімен 19 ғасырдың 2-жартысы мен 20 ғасырдың басында Ж.Шайхысыламұлы, М.-Ж. Көпейұлы, А.Сабалұлы, Ш.Жәңгірұлы, Е.Көлдейбекұлы, т.б. қиссашыл ақындар жыр жазған. 19 ғасырдың соңында Е.А. Малов, Н.Маллицкий, Ф.Катанов, М.Ф. Көпрүлү, т.б. ғaлымдар ақын еңбектерін зерттеді.