|
'''Наймандар''' — [[қазақ]] халқын құраған ежелгі ірі түркі тайпаларының бірі.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, VI том</ref>.
[[Орта Азия]]дағы ең үлкен тайпа, тек қазақ халқының құрамында ғана емес [[өзбек]], [[татар]], [[қырғыз]], [[башқұрт]], [[моңғол]],[[қарақалпақ]], [[ноғай]], [[хазар]], [[алтай]], бурят және тағы басқа ұлттардың құрылуына ықпал еткен тайпалардың бірі. [[Қазақ хандығы]]ның хандары [[Керей хан|Керей]] мен [[Жәнібек]]ті ең бірінші қолдаған тайпа.
[[Татар]] мен [[Моңғол]] халқының құрамында ақсүйек тайпа.
| атауы = НАЙМАН
| лақап_атауы = : Найман
| таңбасы = Қасқыр,шөміш
| таңба_сипаттамасы = Найман тайпасының тағы бір ерекшелігі ішіндегі әр рудың өз таңбасы мен ұраны бар.
| ұраны = : Қаптағай батыр!,Аққожа! т.б.
| шығу_тегі = : 1-ғасырдан
| бөлімдері = : Төлегетай,Сарыжомарт,Өкіреш
| тараулары = :[[Матай (ру бірлестігі)|Матай]], [[Қаракерей]],[[Төртуыл]], [[Садыр]], [[Бағаналы]], [[Балталы]], [[Қаратай]] [[Терістаңбалы|Терістаңбалы (руы)]], [[Ергенекті]] , [[Ергенекті]], [[Бура руы]], [[Барлас]].
| ақсақалы = : Найман<ref>http://www.elim.kz/article/122/</ref>
| қыстаулары = : [[Алтай таулары|Алтай]], Тарбағатай
==Атақты Наймандар==
* '''Сөз атасы'''–[[Майқы би]]
1105-1225 жылдар шамасында ғұмыр кешкен қазақ халқының төбе биі болған. «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы майқы би» дейтін қанатты сөз арқылы атадан балаға таралып келе жатқан Майқы би бабамыз түйінді даналы сөздің де, би біткеннің де көш басшысы болса керек.
* '''Күй атасы'''–[[Кетбұға]]
* [[Жиренше шешен]]
12 ғасырда ғұмыр кешкен – [[жырау]], [[күйші]], аңыз кейіпкер,қазақтың ұлы [[жыршы]]сы, [[сазгер]]-[[күйші]]сі және халықтың тарихи аңыздарының кейіпкері. Оны көне дәуірдегі қазақ әдебиетінің негізін қалаушы деп те атайды,[[домбыра]]ның атасы.
* [[Қабанбай батыр]]
* [[Әмір Темір]]–атақты Монғол және түрік тектес халықтарының билеушісі, Темір әулеті империясының негіздеушісі. 1370 жылы Мәуереннахрды басып алып, 1405 жылға дейін 35 жыл билік құрған, 27 мемлекетті қол астына бағындырған «әлем жаулаушысы».[[Найман]] тайпасының [[барлас]] руынан.
* [[Ақтамберді Сарыұлы]]
* [[Жиренше шешен]]–қазақтың ақыл-парасатымен, тапқырлығымен аты аңызға айналған ділмәр шешені.
* [[Марқасқа]]
* [[Қабанбай батыр]]–қазақтың бас батыры,теңдесіз батыр, дарабоз-сөзсіз қолбасшы, "Қазақта Найман Қабанбайдан асқан батыр жоқ Үйсін Төле биден асқан би жоқ",-деген екен Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы.
* [[Тәтіқара]]
* [[Оспан батыр]]– 20 ғ. алғашқы жартысында Шығыс Түркістанның тәуелсіздігі үшін күрескен ұлт азаттық қозғалысының көсемі. Алтай қазағы.
* [[Қасым Қайсенов]]
* [[Есберді батыр]]–[[Абылай хан]]ның сенімді серігі,[[Әбілпейіз]] сұлтан тұсында өмір сүрген.
* [[Баянбай батыр]]–Абылай ордасының белгілі қолбасыларының бірі.Талқы, Күркілдек, Ебі, Еміл, Айдынсу, тағы басқа жерлерде болған соғыстарға қатысқан. Қазақ - жоңғар, Қазақ-Қытай қарым-қатынасы Қазақ хандығының беделді тұлғасы ретінде араласқан. Баянбай батыр бейнесі [[Бұқар жырау]], [[Үмбетей жырау]], [[Жанұзақ жырау]], тағы басқа жыраулардың туындыларында сомдалған.
* [[Есенкелді Құдайназарұлы]]–18 ғасырда өмір сүрген, Жоңғар шапқыншылығы кезінде ғұмыр кешкен қазақтың белді билерінің бірі,Алты алаштың арысы Абылай ханның бас серігі болған атақты кісі,атақты батыр. Әкесі Құдайназар батыр, анасы Қызай анамыз болған-ды.
* [[Барлыбай Тауасарұлы]]–атақты батыр, ел басқарған көсем, қабырғалы қайраткер. Халық қалауымен алғаш қарадан хан сайланған батыр.
* [[Ақтамберді Сарыұлы]]–жырау, қолбасы, батыр жыраулардың бірі, қазақтың көне жыраулық мектебінің белді өкілі, дипломат.
* [[Марқасқа]]–қазақ поэзиясында жауынгерлік рухты жырлап, көне дәстүрді жалғастырған жыраудың өмірі мен өлеңдерінің туындауы туралы нақты деректер сақталмаған.[[Есім хан]]ның жорық жырау,қол бастаған беделді батыры.
* [[Жанкісі Басыбайұлы]]–жырау, би, ақын. Басыбай аңшының шаңырағында дүниеге келген. Кейбір аңыз әңгімелерде Жанкісінің шын аты — Жанқиса және ол Қоқан хандығы әскерлерімен қақтығыста қайтыс болған делінеді. Жанқисаның жанама аты Жанкісі екенін Е.Бекмаханов та атап көрсеткен.
* [[Тәтіқара]]–ақын, жырау, батыр.[[Абылай хан]]ның ақылшысы ретінде біршама уақыт хан сарайында тұрған. [[Олжабай]], [[Бөгенбай батыр]]лардың қалмаққа қарсы жорықтарына қатысып, олардың ерлік істерін мадақтаған, толғауларында жауынгерлерді табандылыққа, төзімділікке үндеген.
* [[Дулат Бабатайұлы]]–көрнекті ақын. Өлеңдері ел ішінде көп тараған. Дулат шығармалары негізінен дидактикалық негізде жазылған. 1880 жылы Қазанда жарық керген «Өсиетнама» деген жинағына ақынның заманы туралы толғаулары енген.
* [[Қасым Қайсенов]]–Қазақстанның [[Халық қаһарманы]], Халықаралық Фадеев атындағы сыйлықтың лауреаты, көрнекті жазушы, Ұлы Отан соғысының ержүрек батыры, әйгілі партизан, көзі тірісінде аты аңызға айналған халқымыздың қайталанбас біртуар даңқты перзенті.
* [[Мұстафа Өзтүрiк]]–белгілі спортшы, таэквондодан қара белбеу 6 дан иегері, ҚР таеквондо (WTF) федерациясының негізін қалаушы, халықаралық дәрежедегі жаттықтырушы.
* [[Ілияс Жансүгіров]]–қазақ ақын, драматург, прозаик, фельетоншы, сатирик, журналист,Алашорда зиялыларының бірі, аудармашы және қоғам қайраткері.
* [[Мұхамеджан Тынышбаев]]–қазақтың көрнекті саяси және қоғам қайраткері, алаш қозғалысының негізін салушылардың бірі, Алаш Орда үкіметінің мүшесі және оның төрағасының орынбасары, тарихшы-ғалым, қазақтан шыққан тұңғыш теміржол қатынастарының инженері.
* [[Отыншы Әлжанов]]–Алаш қозғалысының көрнекті өкілі, Алашорда үкіметінің мүшесі, Жетісудағы алаш қозғалысының басшыларының бірі, ағартушы-публицист, халық мұғалімі.
* [[Базарбай Мәметов]]–Алаш зиялысы, Алашорда үкіметінің мүшесі, Жетісудағы Алаш қозғалысының көрнекті мүшелерінің бірі, заңгер.
* [[Ахмет Ишан Оразайұлы]]–ағартушы, ишан, тәуіп, ұстаз, Алаш орда зиялыларының бірі,қоғам қайраткері.
* [[Боранбай Қалқаманұлы]]–[[Абылай хан]]ның бас кеңесшілерінің бірі, қазақ халқының жоңғар басқыншылығына қарсы соғысына қатысқан батыр, белгілі би.Тарихи-әдеби деректерде Боранбай мен [[Қаракерей]] [[Қабанбай]] есімдері қатар жүреді. Ол қазақ хандығының тәуелсіздігі мен ел бірлігі жолында [[Абылай хан]] жүргізген саясатты жүзеге асыру ісіне үлкен үлес қосқан. В.В. Вельяминов-Зерновтың еңбектерінде, [[Кіші жүз]]дің қаза тапқан ханы [[Әбілқайыр]]дың орнына таққа оның ұлы [[Нұралы]]ны отырғызуға мұрындық болып, [[Орынбор]]ға барып қайтқан 8 бидің бірі осы Боранбай екені айтылады. Кезінде [[арғын]]-[[найман]] арасындағы жер дауының әділ шешілуіне ықпал еткен. Боранбай биді [[Бұқар жырау]], [[Көкбай ақын]] жырға қосқан. Оның көсемдігі мен шешендігі жайлы ел жадында:
« ''“Кім ұқпас Наймандағы Боранбайды, Бес байыс “Боранбайлап” ұрандайды...” »
* [[Ізғұтты Мұхамеджанұлы]]–батыр, ел билеушісі.[[Абай]]дың әкесі [[Құнанбай]]дың асырап алған інісі.Шын аты – Бақтыбай.
* [[Тана (Тана мырза) Тілеміс ұлы]]–[[Құнанбай]]дың замандасы, құдасы. Тананың әкесі Тілеміс Байжігіт-Мұрын елінің атақты биі болған.[[Абай]] ел басқаруды Тана мырзадан үйренген деседі.
* [[Молықбай Байсақұлы]]–қобызшы, бақсы, кеңестік саяси қуғын-сүргін құрбаны. Өнерпаздық, емшілік қасиеттері әкесінен дарыған. Молықбай — жыр дүлдүлі I.Жансүгіровтің кіндік әкесі, ақынның "Күйші" поэмасының басты кейіпкері.
* [[Көтен Тәуіп Байғотанұлы]]–әулиелік жолды 13 жас мүшелінен бастаған. Алланың сүйікті құлы, және ұста шебері болған. Абылай ханның жау-ұрыстарынан жараланған әскерлерін емдеумен айналысқан.Солардың жүрегіне күш қайрат ұялата білген. Әулиенің құдіретін білген Абылай хан атаға «Жалаңаш» әулие есімін қойған. Әулие бабамыз Абылай хан мен Қабанбай батырдың ақылшысы болған. Қобыз тартып, бақсылық ұстап, халық емшісі болған кісілерге ақылын айтып, ұғындырып ауыл адамдарын біріктіріп отырған.
* [[Ақтайлақ Байғараұлы]]–1816 жылдары аралығында ғұмыр сүрген, қазақ халқының атақты шешен биі, әрі төкпе ақын, жеті жарғыны жазуға көмек берген.
* [[Әріп Тәңірбергенов]]–ақын.[[Абай]]дың талантты шәкірттерінің бірі.11-12 жасында ауыл медресесінде, бастауыш орыс мектебінде оқыған.[[Семей]]де оқыған кезінде Абаймен танысып, оны өзіне ұстаз тұтқан.1884 — 87 жылдары Шәуешек қаласында Ресейдің Қытайдағы елшілігінде тілмаш болып қызмет атқарды, одан кейін Қапалда, Бішкек және Алматы қалаларында почта саласында істеп, 1890 ж. өзі туып өскен Қандығатай, Еңірекей болыстарында тілмаш болды. Әріп татар, орыс тілдерін жетік білумен бірге араб, парсы, түрік, қытай тілдерін жақсы меңгерген. Шығыс және орыс классикалық әдебиетін оқып, нәр алған.
* [[Қыдырәлі Нұртайұлы Болманов]]–әнші, продюсер. Философия ғылымдарының докторы. Қазақстан жастар одағы сыйлығының және Дарын мемлекеттік сыйлығының лауреаты. Құрмет орденінің иегері.
* [[Болман Қожабайұлы]]–айтыс ақыны.«Өлеңім өмір серік бала жастан, Тұлпарым сүрінбеген қия тастан. Атақты Жезқазғанның тілмарымын, Өнерлі дәстүрімен үлгі шашқан», - деп күй баптап, ән шырқаған, сүре айтыстың дүлдүлі. Әкесі Қожабай от ауызды, орақ тілді, тапқыр, айтқыш ақын болған.
* [[Ринат Зайытов]]–Қазақтың айтыскер, суырып-салма және жазбаша ақыны, драмалық актер, филолог.
* [[Оралхан Бөкеев]]–Жазушы-драматург, журналист, Қазақстан Республикасы мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Қазақстан Республикасы Жастар сыйлығының лауреаты, Н.Островский атындағы Бүкілодақтық әдеби сыйлықтың лауреаты.
* [[Роза Рымбаева]]–кеңестік және қазақ эстрада әншісі (сопрано), профессор, актриса. Қазақстанның халық әртісі (1986), халықаралық конкурстардың лауреаты. Құрмет және Парасат ордендері мен марапаттың иегері. Қырғызстанның (2000) және Өзбекстанның (1984) еңбек сіңірген әртісі.
* [[Сара Тастанбекқызы]] — айтыскер ақын. Біржан салмен айтысқа түскен айтыстың ғасырлар бойы ұмытылмайтын саңлақтарының бірі.
* [[Қожбанбет би]]–аузы дуалы ақын,атақты шешен,ел бастаған би.
* [[Зере]]–Өскенбай бидің бәйбішесі, [[Құнанбай]] қажының анасы, [[Абай]]дың ұлы шешесі. Әкесі Бектемір төрелердің арасында қарадан сұлтан болған кісі.
* [[Шәкі шешен]]– би, шешен, Семейдің даналарының бірі. Шәкі шешен кезінде Құнанбай, Кеңгірбай, Алшынбай, Едіге сияқты Найман, Керей, Арғын елдерінің атақты би-сұлтандарымен даулы мәселелерді шешуде айтыс-тартыстарға қатысқан. Өр Найманның намысын жыртып, сөзін сөйлеген аса бетті де, білгір би,шешен болған.
* [[Серікболсын Әбділдаұлы Әбділдин]]–қоғам қайраткері, экономика ғылымдарының докторы, профессор.Қазақ КСР Ауыл шаруашылығы министрінің бірінші орынбасары, 1985 жылы АӨК-ні басқару жөніндегі Республикалық Жоғары мектептің ректоры, 1986 – 1987 жылы Қазақстан Ауыл шаруашылығы министрі, 1990-1995 жылы Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің Төрағасы.
* [[Нұрлыбек Баймұратов]]
* [[Болатхан Құлжанұлы Тайжан]]
* [[Мұхтар Болатханұлы Тайжан]]
* [[Әзілхан Нұршайықов]]
* [[Шоңай Қожамқұлұлы]]
* [[Бөрібай батыр]]
* [[Тәнеке Нұралы Дөсетұлы]]
* [[Қыдыралы Бөрібайұлы]]
* [[Тәттібай Есімбекұлы]]
* [[Шиырбай Келдібайұлы]]
* [[Есімбек қажы Тәнекеұлы]]
* [[Әлібек Зілқараұлы]]
* [[Жетен батыр]]
* [[Қарашаұлы Бәйдібек]]
* [[Төртқара]] [[Апыр батыр]]
* [[Ғалымжан Жақиянов]]
* [[Райымжан Мәрсекұлы Мәрсеков]]
* [[Байкөкше Балғынбайұлы]]
* [[Бименбет Есенәліұлы]]
* [[Еңлік-Кебек]]—'''Еңлік сұлу'''
* [[Қозы Көрпеш - Баян Сұлу]]—'''Қозы батыр'''
* [[Сары мырза]]
* [[Қисық Төзекұлы]]
* [[Дарабоз ана]]
* [[Жайнақ батыр]]
* [[Қарымбай Әулие]]
* [[Талант Әмитжанұлы Бөрқұлақов]]
* [[Бәйеке Жазыбайұлы]]
* [[Аша Матай]]
* [[Саржан Томанышұлы]]
* [[Майра Ілиясова]]
* [[Сейітбаттал Маманұлы]]
* [[Досай Бәйгелұлы]]
* [[Кенже би]]
* [[Дәулет Болатұлы Тұрлыханов]]
* [[Қайрат Тұрлыханов]]
* [[Сапарғали Әлімбетов]]
* [[Байжігіт Тоқтарқожаұлы]]
* [[Бекбосын Домбайұлы]]
* [[Шынқожа Базарқұлұлы]]
* [[Жарылғап Байшораұлы]]
* [[Шатақ Есенбайұлы]]
* [[Шағыр батыр]]
* [[Құттыбай]] би
* [[Сасан Мыңбайұлы]]
* [[Балтабек Байсұлтанұлы]]
* [[Бейсенбі Дөненбайұлы]]
* [[Марғұлан Қалиұлы Сейсембаев]]
* [[Оразай Батырбеков]]
* [[Ғазиз Оразайұлы Батырбеков]]
* [[Еркеш Оразайұлы Батырбеков]]
* [[Мұхамеджан Қожасбайұлы Қаратаев]]
* [[Ерден Сандыбайұлы]]
* [[Совет Бірмағамбетұлы Аққошқаров]] * [[Бұзау Толысбайұлы]]
* [[Жұмамәді Ибаділдин]]
* [[Баубек Бұлқышев]]
* [[Камал Сейітжанұлы Смайылов]]
==Найман хандығы==
'''Найман мемлекеті''';'''Найман ұлысы''';'''Найман хандығы''', 11 – 13 ғасырларда Қазақстанның шығысында өмір сүрген. Негізгі аумағы Ертістен Орхонға дейінгі Алтай мен Хинган таулы өлкесін қамтыды.
'''Наймандардың XIII ғасырда орналасқан жері'''
Найман мемлекетінің пайда болуы
Батысында Ертіс өзеніІ бойындағы қаңлылар, солтүстігінде қырғыздар, шығысында Орхон, Селенга бойын алып жатқан керей, меркіттермен және оңт-нде Ұйғыр, Ся жұртымен іргелес тұрды. Жазба деректер бойынша алғашқы билеушілері 1143 жылдан бастап белгілі. Найман мемлекеті 12 ғасырдың аяғында билік еткен Инаныш Білге Бұқа хан тұсында нығайды. Ұлы Жібек жолында орналасқан. Найман мемлекетінің [2] көрші елдермен саяси, сауда байланыстары жақсарды. Рашид әд-Дин “Наймандардың хандары қадірлі, қуатты, олардың халқының саны көп, әскері де қуатты болды” деп жазды. Найман мемлекетінің хандары мұрагерлік жолмен сайланды. Белгілі тайпа билеушілері, батыр, қолбасшылары хан кеңесінің құрамына кірді. Хан ұлыс жасағының бас қолбасшысы болды. Ұлыста іс қағаздары жүргізіліп, хан жарлықтары хатқа түсіріліп, оған ханның төрт бұрышты алтын мөрі (таңба) басылған. 12 ғасырдың аяғынан бастап Найман мемлекетінің хандары “Бұйрық”, “Күшлік” деп аталды. Инаныш Білге өлген соң, оның екі ұлы Таян хан мен Бұйрық хан таққа таласып, Найман мемлекетін екіге бөлді. Екі иелікке бөлінген ұлыстың әрқайсысы өз алдына дербес әрекет етіп, өзара қырқысты. Бұл ішкі саяси дағдарыс Шыңғыс хан әскери күшінің артуымен тұстас келді. Шыңғыс хан және керейлер ханы Тоғрыл (Уаң хан) бастаған қол 1199 жылы Бұйрық ханның, 1204 жылы Таян ханның ұлысын басып алды. Олардың Жамұқа бастаған тайпалар одағының күшімен бірігіп, моңғолдарға қарсы тұрмақ болған әрекеттері нәтижесіз аяқталды. Жетісу жеріне келіп, Найман мемлекетін саяси-әлеум. жағынан қайта күшейтуге тырысқан Таян ханның ұлы Күшлік ханды Шыңғыс ханның Жебе бастаған қолы өлтірді.
'''Найман мемлекетінің ыдырауы'''
Наймандар Монғол империясы құрамында.
Осылайша Найман мемлекетітолығымен күйреп, тарих тұғырынан тайды. Найман мемлекеті жұртының бір бөлігі моңғолдарға бағынышты болып, ата мекенінде қалып қойса (Ертіс, Зайсан, Марқакөл)[3], қалғандары оңт. батысқа (Жетісу, Сарыарқа, Сыр бойына) қарай ойысты. Олар осы аймақтағы ұлыстар мен халықтардың құрамына енді (қ. Наймандар). Найман мемлекетінің тұрғындары негізінен көшпелі мал шаруашылығымен айналысты. Кейбір деректерде наймандардың Орхон, Ертіс өзенінің бойында арпа-бидай егіп келгені туралы мәлімет кездеседі. Найман мемлекеті Орта Азия [4] шығысындағы көшпелілердің ең өркениеттісі болды. Орхоннан Алтай, Іле, Жетісу, Ұлытауға [5] дейінгі кең өлкеде Ақбалық, Шамбалық, Қаялық (Қойлық), Бесбалық[6], Найман Сум қатарлы қалалар салды. “Тамғалы тас” ескерткіші олардың жазу мәдениеті болғандығын дәлелдейді. Олар ежелгі ұйғыр жазуын қолданған.
==Найман хандығының хандары==
| 