|
'''Майқы би''' ([[12 ғ.|12]]—[[13 ғ.|13]] ғғ.) - Атақтыатақты би, суырып салма [[ақын]]. Энциклопедиялық өдебиеттерде оны "Майқы би", "Байқы", "Байқу" деп те атайды. Әкесі — Ман. Майқы жастайынан [[ақсақ]] болды. Сондықтан да болар Майқы атанғаны және оның 18-атасының да есімі Майқы болған. [[Шыңғыс хан|Шыңғыс ханның]] замандасы әрі кеңесшісі. Ел оны ең беделді адам, өулие[[әулие]] деп те атаған, себебі, ол ел тағдыры мен оқиғаларды болжай білген. Шыңғысханның үлыұлы Батысқа жорыққа аттанған кезде әскерінің оң қанатын сеніп тапсыратын болған. [[Абай]] Майқы биді 12 бидің санатына қосқан, сонымен бірге ол 1206 жылы Шыңғыс хан моңғолдардың ханы болып сайланған кезде қүттықтауғақұттықтауға барған 12 ханның бірі көрінеді.
Аңыздар бойынша, ноғайлықтар көшіп, [[Орманбет би]] қайтыс болған соң, Майқы би қазақтарды үш жүзге бөлген екен. "Жүз" деген сөз араб тілінен аударғанда "бөлім" деген мағынаны білдіреді. Үйсіндерді "ҮлыҰлы жүз", Қабанүлы Болатқажы бастаған бөлікті "Орта жүз", Алшын бастаған бөлікті "Кіші жүз" деп атады. Ноғай хандарының бірі — Ахметті (Алаша хан) үш жүздің ханы етіп сайлады. БүлБұл бірлестікке барлық 40 рудың өкілдері енген және эрәр бөлімге айырма белгісі берілді. Сірө, "Кіші жүзді найза беріп жауға қой, Орта жүзді калам беріп дауға қой, ҮлыҰлы жүзді таяқ беріп малға қой" деген мәтел сол кезде шықса керек. Сондай-ақ, барлық 40 рудың өкілдеріне де өзіндік айырма белгілері берілген. Үйсіндерге — "жалау", арғындарға — "көз"... Олар (таңбалар) тасқа қашалып салынды. БүлБұл тастар тарихта "Майқы таңбасы" (Майқы белгілері) немесе [[Нұра таңбасы|"НүраНұра таңбасы"]] (Нүра белгілері) деген атпен қалды. Мүның соңғысы жердің атауына байланысты қойылған.
Оның көп баласы болған. ҮзынҰзын және Қортық атты үлдарынаұлдарына көңілі толмайтын. Сонда таңданған Майқы би: "Жаманнан жақсы туады дегенге сену қиын, бірақ жақсыдан да колынан іс келмейтін жамандар туатын жағдайлар кездеседі", — деген екен. Халық арасында Майқының бірқатар нақыл сөздері мен ой-толғамдары қалды.
"Майқы би айтыпты" дейтін мақал, нақылға айналып кеткен сондай аталы сөздің кейбіреулері мыналар:
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,
Естіге айтқан тура сөз,
Шыңға тіккен тумен тең.
Есерге айтқан тура сөз, ҚүмғаҚұмға сіңген сумен тең.
Ақиық қыран қартайса, Жас жағалтайдан тепкі жейді.
Парақор биге ісің түспесін, Сараң үйге кісің түспесін.
"Кімнен кім туады?" деген сүраққасұраққа Майқы би былай деп жауап берген екен:
ТүлпарданТұлпардан түлпартұлпар туады, СүңқарданСұңқардан сүңқарсұнқар туады, Асылдан асыл туады, Жалқаудан масыл туады, Масылдан мал бақпас туады, Тілазардан қылжақбас туады, Таздан жарғақбас туады, Сараңнан бермес туады, Соқырдан көрмес туады, Мылжыңнан езбе туады, Қыдырмадан кезбе туады.
Майқы би жүздер арасында болып жататын қызу айтыс-тартыстар мен дау- дамайларға да қатысып жүрген. Ол әрқашан халықтың шешендік сөздері мен мақал-мәтелдеріне сүйене сөйлеген. Ол халық бірлігін бәрінен де жоғары қойған. "Бірліксіз — тірлік жоқ" деген аталы сөз де Майқы бидің аузынан шыққан. Майқы бидің пікірінше, мемлекеттік бірлестіктер халықтың салт-дәстүрі мен әдет-ғүрпығұрпы бойынша басқарылуы тиіс. ҮмытҰмыт болған дәстүрлердің де өзіндік мөнмән-мағынасы бар. Оны қазақтар ғана емес, татарлар, башқүрттарбашқұрттар, қарақалпақтар, өзбектер де өз биіміз деп есептеген. "Түгел сөздің түбі бір, түп атасы — Майқы би" деген нақыл бар. Майқы би үзақұзақ ғүмырғұмыр сүріп, 120 жасында қайтыс болған.
<ref name="test">Оңтүстік Қазақстан облысының энциклопедиясы</ref>
|
