Архимед: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Almatoswiki (талқылау | үлесі) |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
'''Архимед''' ({{lang-grc|Αρχιμήδης}}, б.з.б. 287-212) Ежелгі Грекияның ұлы ғалымы, математигі, механигі. Ол Сицилия аралындағы Сиракуз қаласында, туып сонда өмір сүрген. Архимед астроном Фидийдің баласы деген жорамал бар. Архимед сол замандағы ірі мәдениет орталығы – [[Мысыр]]ды аралап, александриялық ғалымдардан, солардың ішінде Конон мен Эратосфеннен білім алған. Оның математикалық еңбектері өз заманынан озық болған, бұл еңбектері дифференциалдық және интегралдық есептеу ашылғанда (17 ғасыр) дұрыс бағаланған. Архимедтің көптеген математикалық еңбектерінің ішінен қисық сызықтардың ұзындықтарын, әр түрлі фигуралар мен денелердің көлемін және беттердің ауданын есептеу ерекше орын алды.<ref>Рахимбекова З.М. Материалдар механикасы терминдерінің ағылшынша-орысша-қазақша түсіндірме сөздігі ISBN 9965-769-67-2</ref>▼
▲Архимед ({{lang-grc|Αρχιμήδης}}, б.з.б. 287-212) Ежелгі Грекияның ұлы ғалымы, математигі, механигі. Ол Сицилия аралындағы Сиракуз қаласында, туып сонда өмір сүрген. Архимед астроном Фидийдің баласы деген жорамал бар. Архимед сол замандағы ірі мәдениет орталығы – [[Мысыр]]ды аралап, александриялық ғалымдардан, солардың ішінде Конон мен Эратосфеннен білім алған. Оның математикалық еңбектері өз заманынан озық болған, бұл еңбектері дифференциалдық және интегралдық есептеу ашылғанда (17 ғасыр) дұрыс бағаланған. Архимедтің көптеген математикалық еңбектерінің ішінен қисық сызықтардың ұзындықтарын, әр түрлі фигуралар мен денелердің көлемін және беттердің ауданын есептеу ерекше орын алды.<ref>Рахимбекова З.М. Материалдар механикасы терминдерінің ағылшынша-орысша-қазақша түсіндірме сөздігі ISBN 9965-769-67-2</ref>
[[Сурет:Archimedes-screw one-screw-threads with-ball 3D-view animated small.gif|
Архимед рычаг заңын, суда өлшеу арқылы қорытпаның құрамын анықтау тәсілін тапқан, өз атымен аталған гидростатика заңын ([[Архимед заңы]]) ашқан, жер суаратын механизмдерді, жүк көтеретін рычаг жүйелері мен блоктарды, тас ататын қамал бұзатын соғыс қондырғыларын, т.б. ойлап шығарған. Рычагтың математикалық заңын тапқанда, Архимед “Тіреу нүктесін берсеңдер, Жерді де төңкеріп тастаймын” деп айтқан екен. Архимед шығармаларының көпшілігі сақталмаған, ал оның “Эратосфенге жолдаған” хаты [[1906]] жылы ғана табылған. 9-11 ғасырларда Архимедтің еңбектері араб тіліне, ал 13 ғасырда олар араб тілінен латын тіліне аударылып, Батыс Еуропа елдеріне тарай бастаған. [[1823]] жылы Архимедтің “Шар мен цилиндр” және “Дөңгелекті өлшеу және леммалар” атты екі кітабы орыс тіліне аударылған.
== Өмірбаяны ==
=== Дереккөздер ===
Алғаш рет Архимедтің өмірбаянын белгілі бір Гераклид сипаттаған, мүмкін оның шәкірті. Ол біздің дәуіріміздің 6 ғасырында болған.
1 ғасырдағы тарихшы
=== Александриядағы балалық шақ және білім ===
Архимед біздің дәуірімізге дейінгі 287 жылы Сицилия аралындағы грек колониясы Сиракузада дүниеге келген. BC Архимедтің әкесі мыс математик және астроном Фидий болды
Иерон римдіктерге қарсы гректер жағында Пирр соғысына (б.з.б. 280-275) қатысты. Соғыс қимылдары кезінде ол ерекшеленіп, әскери жетекшілердің бірі болды
Шеңберіне Архимед қосылған ғалымдар Александрия музьеонының төңірегіне топтастырылған
Александрияда Архимед атақты ғалымдармен: астроном Кононмен, Киренадан шыққан жан-жақты ғалым Эратосфенмен кездесіп, олармен өмірінің соңына дейін хат алысады
=== Сиракузадағы өмір ===
Оқуды аяқтағаннан кейін Архимед Сицилияға оралды. Жас ғалымның мансаппен айналысуға құштарлығы болмады. Сиракуз патшасының туысы ретінде оған тиісті тұрмыстық жағдайлар жасалды. Хирон туысының «экцентриктеріне» адал болды. Ғылымға қызығушылық танытқан Архимедтен айырмашылығы, Сиракуз патшасы оны іс жүзінде қолдану мүмкіндіктерін іздеді. Дәл ол, бәлкім, Архимедтің амбициясымен ойнап, оны механизмдер мен машиналарды жасауға сендірді, оның жұмысы замандастарын таң қалдырды және көптеген жағынан өзінің жаратушысына дүниежүзілік даңқ әкелді. Архимед өмірінің өзінде оның есімі төңірегінде аңыздар пайда болды, бұған оның замандастарына таңғаларлық әсер еткен таңғажайып өнертабыстары себеп болды.
Витрувий сипаттаған хикая, Архимед Иерон патшаның тәжінің таза алтыннан жасалғанын немесе зергердің күмісті көп мөлшерде араластырғанын қалай анықтай алғаны туралы кеңінен танымал болды. Салмағы бойынша тәж оны өндіру үшін бөлінген асыл металдың мөлшеріне сәйкес келді. Алтынның бір бөлігі күміске ауыстырылды деп айыпталғаннан кейін патша Архимедке шындықты анықтауды бұйырды. Ғалым әйтеуір абайсызда моншаға келіп, ваннаға батып, одан су ағып жатқанын көреді. Аңыз бойынша, дәл осы сәтте оны гидростатиканың негізін құрайтын идея таң қалдырады. «Эврика!» деп айғайлайды. Архимед моншадан секіріп түсіп, патшаға жалаңаш жүгірді. Аңыз авторы II Гиеронның Сиракузаның сыртындағы Ортигия аралында бекінген резиденцияда тұрғанын
Плутарх айтқан тағы бір аңыз бойынша Архимед Иеронға кез келген жүкті жылжыта алатынын жазған. Ол сондай-ақ егер оның қарамағында тұратын басқа жер болса, ол біздің жерді көшірер еді деп қосты. Архимедтің талаптарын тексеру үшін үш мачты жүк кемесі жағаға шығарылды. Оның трюмі жүкке толы болды және теңізшілер экипажы артқы жағына отырғызылды. Архимед алыста отырып, блок жүйесінен (шығыр блогы) өткен және кемеге бекітілген арқанды тарта бастады. Кеме қозғала бастады, «теңізде жүзіп бара жатқандай тегіс және баяу». Афина сипаттаған басқа нұсқасы бойынша, нұсқа кейінірек Мысыр перғауны Птоломей III Эвергетке ұсынылған «Сиракуз» кемесі туралы болды. Ежелгі өлшем бойынша алып кеме жасалғанда, патша ондағы қалған жұмыстарды аяқтау үшін оны суға түсіруді бұйырды. Мұны қалай жасау керектігі туралы көптеген даулар болды. Мәселені Архимед шешті, ол бірнеше көмекшілерімен бірге алып кемені орнынан жылжытып, жүкшығырлары бар күрделі блоктар жүйесін жасады.Заманауи интерпретацияларда Архимедтің сөз тіркесі ежелгі грек сияқты естіледі. Δός μοι πᾷ στῶ καὶ τὰν γᾶν κινήσω («Маған тұрар жерді бер, мен жерді айналдырамын», басқа нұсқада: «Маған тірек бер, мен жерді айналдырамын»)
=== Сиракузаның қорғанысы ===
Архимедтің инженерлік данышпандығы біздің дәуірімізге дейінгі 214-212 жылдары римдіктердің Сиракузаны қоршауында ерекше күшпен көрінді
Рим әскері Сиракузаға жақындағаннан кейін, олар қалаға шабуыл жасаудың келесі жоспарын жасады. Аппиус Клавдий Пульчерге құрлықтағы шабуыл сеніп тапсырылды. Оның әскері Эпиполис деп аталатын қала маңындағы аудандармен бірге «ұлы Сиракузаны» қоршап тұрған бекініс қабырғасына жақындауы керек еді. Бұл кезде Марк Клавдий Марселл басқарған Рим флоты қаланың төменгі бөлігі – Акрадинаға шабуыл жасауы керек еді. Римдіктер Сиракузаны тез басып алуды көздеді.
Римдіктер қалаға екі жақтан шабуыл жасағанда, Сиракузаның тұрғындары абдырап қалды. Осы кезде Архимед құрастырған машиналар іске қосылды. Олар құрлықтағы Рим әскерлеріне ауыр тастарды лақтырды. Қабырғаларға бекітілген арқалықтар жау кемелеріне түсе бастады. Олар кемелерді итеру күшімен суға батырды, немесе оларды ілмектермен ұстап, судың үстіндегі садақпен көтерді. Содан кейін «Архимедтің тырнақтары» римдік галереяларды айналдырып, оларды қала қабырғасының етегіндегі жартастарға лақтырды.«Көбінесе бұл көзқарас қорқынышты көріністі ашады: теңізден жоғары көтерілген кеме әр соңғы адам бортқа лақтырылғанға немесе ұсақталғанға дейін әртүрлі бағытта тербеліп тұрды, ал бос кеме қабырғаға соқтығысады немесе темір тұтанған кезде қайтадан суға құлады. жақтары ашылмаған
Римдіктер қаланы жаулап алу идеясынан бас тартуға мәжбүр болды және қоршауға көшті. Әйгілі ежелгі тарихшы Полибий былай деп жазды: «Бір адамның, бір таланттың, кез келген іске шеберлікпен бағытталған ғажайып күші осындай ... Сиракузаның бір ақсақалын біреу алып тастаса, римдіктер қаланы тез басып алар еді. Бірақ бұл сиракуздықтардың арасында болғандықтан, олар қалаға шабуыл жасауға батылы жетпеді
Алғаш рет Сикулусский Диодор сипаттаған аңыздардың біріне сәйкес, Рим флоты жеңіліске ұшырап, катапульталардың тастары үшін қауіпсіз және қол жетпес қашықтыққа шегінгенде, Архимед өзінің тағы бір өнертабысы - Архимед айналарын пайдаланды. Ол үлкен айна орнатты, оған басқа кішкентай айналардың сәулелерін бағыттады. Шағылысқан сәуле римдік кемелерді өртеп, жоюға қабілетті болды.Бұл аңыздың сенімділігіне тарихшылардан гөрі физиктерді көбірек қызықтырды. Рене Декарт пен Иоганн Кеплер алыс қашықтықта күн сәулесімен өртеу мүмкіндігін жоққа шығарды. Қазіргі заманда жылу сәулесімен тәжірибелер де жүргізілді. Сонымен, грек ғалымы Иоаннис Саккас 1973 жылы шайырмен өңделген римдік кеменің фанер үлгісін 50 м қашықтықтан 70 мыс айна арқылы өртеп жіберді.
=== Өлім ===
Біздің эрамызға дейінгі 212 жылдың күзінде
Басқа нұсқаны 12 ғасырдағы византиялық филолог Джон Цец (Хилиада, II кітап) келтіреді. Шайқас кезінде 75 жастағы Архимед өз үйінің табалдырығында отырып, тура жол құмында салған сызбаларына терең ой салды. Осы кезде қасынан жүгіріп өтіп бара жатқан римдік сарбаз сызбаны басып кетті, ал ашуланған ғалым римдіктерге: «Менің суреттеріме тиіспе!» деп айқайлады. («шеңберлердің» басқа нұсқасы бойынша). Сарбаз тоқтап қалып, қарияны семсерімен ұрып-соқты
75 жылы Сицилияда квэстор болған Цицерон.
Архимедтің өлімінің шынайы мән-жайлары, сондай-ақ Марселлдің бұл оқиғаға шынайы реакциясы белгісіз болып қала береді. Ежелгі авторлардың келтірілген аңыздары ғалымның римдіктер Сиракузаны басып алғаннан кейін бірден тонау мен кісі өлтіру толқыны кезінде өлтірілгенін біржақты дәлелдейді. Марселус қайғырып, тіпті өлтірілгендерге құрмет көрсетуді бұйырған болуы мүмкін. Римдіктерге гректердің қолдауы қажет болды және олар үшін эллиндік өркениеттің ең жақсы өкілдерін жойып, өлтірушілер мен зорлаушылардың рөлінде көріну өте тиімсіз болды. Қалай болғанда да, бастапқыда Сиракузада тамаша отандасыңызды еске алу қауіпті болды.
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
[[Санат:Грекия философтары]]
|