Уикипедия

Мұхаметжан Тынышбайұлы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
ш «Muxametjan_Tınışpay.jpg» деген аластатылды, бұны Ортаққордың қатысушысы EugeneZelenko жойған, себебі: Missing essential information such as [
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
{{Infobox PresidentBiography ▼
{{cleanup}}{{wikify}}▼
|namesubject_name = Мұхаметжан Тынышбайұлы▼
▲{{Infobox President
| image_name = Tynyshpayev M.jpg
▲|name= Мұхаметжан Тынышбайұлы
| image_size =
|image=
| image_caption = Мұхаметжан Тынышбайұлы
|order=
| date_of_birth = [[1879]] 5-ші мамыр
|term_start=
|birth_place= {{flagicon|Kazakhstan}}place_of_birth = Жетісу, Лепсі▼
|term_end=
| date_of_death = [[1937]] 21-ші қараша
|vicepresident=
| place_of_death = [[Ташкент]]
|predecessor=
| occupation =
|successor=
| spouse = ▼
|order2=
|term_start2=
|term_end2=
|predecessor2=
|successor2=
|birth_date={{birth date and age|1879|5|12}}
▲|birth_place= {{flagicon|Kazakhstan}} Жетісу, Лепсі
|death_date = {{death date|1937|11|21}}
|death_place = {{Flagicon|Uzbekistan}} [[Ташкент]]
▲|spouse=
|party=[[Алаш партиясы]]
|religion=[[Ислам]]
|website=
}}
 
'''Мұхаметжан Тынышбайұлы''' (1879-1937) — қазақтың көрнекті саяси және қоғам қайрат­кері, алаш қоз­ғалысының негізін салушылардың бірі, [[Алаш Орда |Алаш Орда үкіметінің]] мүшесі және оның төрағасының орын­басары, тарихшы-ғалым, қазақ­тан шыққан тұңғыш теміржол қатынас­тарының инженері.
 
[[1879]] жылы [[мамырдың 12]] бұрынғы [[Жетісу Облысы|Жетісу облысы]], [[Лепсі |Лепсі уезі]], [[Мақаншы-Садыр болысы|Мақаншы-Садыр болысында]]нда (қазіргі [[Қабанбай ауданы]]) дүниеге келген.
 
1889-1900 жылдары Верный ерлер гимназиясында оқып, оны үздік бітіріп шығады. Жыл сайын кластан класқа І-ші дәрежелі марапатпен көшіп, үздік үлгірім, өнегелі тәртібімен ұстаздарының ықыласына бөленеді. Гимназияны бітіргенде педагогикалық кеңестің шешімімен ол ғылымда, әсіресе, математикада үздік жетістікке жеткені үшін Алтын медальмен марапатталады.
Line 31 ⟶ 20:
Жиырма жасар Мұхаметжанның Жетісу әскери губернаторының кеңсесіне тілмаш болып орналасуына жол ашады. Бірақ оқуға ынталы жас жоғары білім алуға ұмтылып, император Александр І атындағы Петербург теміржол транспорты институтына түсуге тілек білдіреді. Бұл жолы да тағдыр оған күле қарайды. Өзінің мұғалімі, гимназия директоры М.В.Вахрушевтің көмегімен қазынадан 360 сом жылдық стипендия алып, Петербургке аттанады.
1900-1906 жылдары [[Сән-Питербор|Сән-Питербортегі]]тегі І Александр атын­да­ғы жол қатынасы инженерлерін даярлайтын институтта оқып, мұнда да ол ерен қабілетімен ұстаздарын таңқалдырып, институтты үздік бағамен бітіреді.
 
Институттың соңғы курсында жүргенде [[1905 жыл]]ғы жылғы төңкеріске қатысады. Сол жылы өткен автономистерінің съезіне қатысып, онда «Қазақтар және қоғамдық қозғалыс» деген тақырыпта баяндама жасайды, өз халқының мұңын жеткізіп, Министрлер комитеті атына өтініш жолдайды. Онда қазақтарды басқарудың басты принциптерінің қазақтардың мүддесімен сай келмейтіндігін ғылыми тұрғыдан негіздеуге күш салады және басқарудың әскери жүйесінен азаматтық жүйеге көшуді талап етеді. Жас саясатшының бұл талабының атақты «Қарқаралы петициясы» талабымен үндесіп жатуы — халқым деген қазақ азаматтарының әр жерде жүріп, бір мақсатқа қызмет еткенін айқын көрсетеді.
 
Институт қабырғасында оқып жүрген кезде-ақ ол туған халқы­ның, мұңын мұңдап, жоғын жоқ­тап баспасөзде уытты мақалалар жариялайды және әр түрлі жиын­дарда сөз сөйлейді.
Осындай бір жиында 1905 жылы 19 қарашада өткен автоном­шы­лар одағының 1 съезінде ол баян­дама жасайды. Онда ол былай өткір сөйлейпті: ''Қа­зақтардың жер мәселесі — сөзсіз аса маңызды… Үкіметтің нені көз­деп отырғаны түсінікті: бірінші­ден, … қазақтарды дербес ұлт ре­тінде жою және бүкіл өлкені орыс­тандыру; екіншіден, қазақтарды … қауқарсыз тобырға айналдыру; үшін­шіден, …ежелгі атақонысы­нан айыру… қандай қанқұйлы, зы­миян мақсат?!''
Жалпы М.Тынышбаев 1905-1907 жылдары Ресей империясының қоғамдық саяси өміріне белсене араласа бастайды. 1907 жылы Ресей ІІ-ші [[Мемлекеттік Дума]]сына [[Жетісу облысыОблысы|Жетісу облысынан]]нан депутат болып сайланады. Қазақ депутаттарының Дума трибунасынан Столыпиннің аграрлық саясатын сынаған үндері естіледі, әсіресе Бақытжан Қаратаевтың жасаған баяндамасы үлкен шу тудырды. Мұның аяғы 1907 жылдың 3 маусымдағы заң бойынша «еркіндікшіл» Дума таратылып, қазақтардың [[Мемлекеттік Дума|Мемлекеттік Думаға]]ға өз өкілдерін сайлау құқығынан айырылуымен тынады.▼
<blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 0.5em 0.8em;">
Қа­зақтардың жер мәселесі — сөзсіз аса маңызды… Үкіметтің нені көз­деп отырғаны түсінікті: бірінші­ден, … қазақтарды дербес ұлт ре­тінде жою және бүкіл өлкені орыс­тандыру; екіншіден, қазақтарды … қауқарсыз тобырға айналдыру; үшін­шіден, …ежелгі атақонысы­нан айыру… қандай қанқұйлы, зы­миян мақсат?!
</blockquote>
 
▲Жалпы М.Тынышбаев 1905-1907 жылдары Ресей империясының қоғамдық саяси өміріне белсене араласа бастайды. 1907 жылы Ресей ІІ-ші [[Мемлекеттік Дума]]сына [[Жетісу облысы]]нан депутат болып сайланады. Қазақ депутаттарының Дума трибунасынан Столыпиннің аграрлық саясатын сынаған үндері естіледі, әсіресе Бақытжан Қаратаевтың жасаған баяндамасы үлкен шу тудырды. Мұның аяғы 1907 жылдың 3 маусымдағы заң бойынша «еркіндікшіл» Дума таратылып, қазақтардың [[Мемлекеттік Дума]]ға өз өкілдерін сайлау құқығынан айырылуымен тынады.
 
ЖОО бітірген соң [[Орта Азия]] өңірі мен Жетісу теміржол құры­лысында инженер болып қызмет істейді.
[[1916 жыл]]ғы жылғы көтеріліс туралы Түркістан генерал-губернаторына берген түсініктеме нұсқасында оны кеңінен толғап, отаршылдық зорлық-зомбылық қимыл-әре­кеттеріне қысқаша шолу жасауы — тобықтай түйіндеп айтылған зор ғылыми еңбек болып табылады. Ақпан төңкерісіне дейін Мұхаметжан өзінің темір жол инженері мамандығы бойынша Орта Азияда, Жетісу облысында біраз жыл қызмет етеді.▼
[[Сурет:Tynyshpayev M.jpg|thumb|left]]
▲[[1916 жыл]]ғы көтеріліс туралы Түркістан генерал-губернаторына берген түсініктеме нұсқасында оны кеңінен толғап, отаршылдық зорлық-зомбылық қимыл-әре­кеттеріне қысқаша шолу жасауы — тобықтай түйіндеп айтылған зор ғылыми еңбек болып табылады. Ақпан төңкерісіне дейін Мұхаметжан өзінің темір жол инженері мамандығы бойынша Орта Азияда, Жетісу облысында біраз жыл қызмет етеді.
[[1917 жыл]]ғы жылғы [[Ақпан төңкерісі|Ақпан төңкерісінен]]нен өзге [[қазақ зиялылары]] сияқты ол да үлкен үміт күткен еді. Сондықтан да ол бұл кезде бел шеше қызмет етіп, қоғамдық-саяси қайраткер ретінде тез танылады. Сол жылы көктемде [[Уақытша үкімет|Уақытша үкіметтің]]тің [[Түркістан комитеті|Түркістан комитетінің]]нің мүшесі, сонымен қатар осы үкіметтің [[Жетісу Облысы|Жетісу облысындағы]] комиссары болып тағайындалады.
 
[[1917 жыл]]ы жылы қазан айында Том қаласында өткен Жалпы Сібірлік съезге өзге алаш қайраткер­лері­мен бірге қатысып, Сібір кеңесінің құрамына енгізіледі.
Сол жылғы желтоқсанда өт­кен Жалпықазақтық съезде Алаш­орда үкіметінің мүшелігіне сайланып, кейін Алашорда үкі­метінің төрағасының орынбасары ретінде көптеген заң актілеріне қол қояды.
 
Алаштың арысы [[Әлихан Бөкейханов]]тың төңірегіне топтасқан ұлттық-демократиялық интеллигенция өкілдерімен бірге М. Тынышбаев та жалпыұлттық «Алаш» партиясын құруға тікелей араласады.
 
[[1917 жыл]]ы жылы шілдеде өткен Жал­пы қазақтық съезде Жетісу об­лысынан Бүкілресейлік Құрыл­тай жиналысына депутаттыққа ұсынылады.
 
[[1917 жыл]]ғы жылғы желтоқсан айында жарияланған [[Алаш автономиясы үкіметі|Алаш автономиясы үкіметінің]]нің он бес мүшесінің бірі болады, «Алаш автономиясы аумағындағы уақытша жер пайдалану туралы Ереженің» жобасын қабылдауға қатысады.▼
 
[[1918 жыл]]ы жылы бүкілтүркістандық ІV-ші мұсылмандар съезіне қатысып, онда жарияланған Түркістан («Қоқан») автономиясының премьер-министрі болып сайланады.▼
▲[[1917 жыл]]ғы желтоқсан айында жарияланған [[Алаш автономиясы үкіметі]]нің он бес мүшесінің бірі болады, «Алаш автономиясы аумағындағы уақытша жер пайдалану туралы Ереженің» жобасын қабылдауға қатысады.
 
[[Түркістан автономиясы|Түркістан автономиясын]]н Кеңес өкіметі күшпен талқандағаннан кейін М. Тынышбаев Алашорда қайраткерлерімен бірге сол кезде бірінен соң бірі құрылып жатқан көптеген әр түрлі үкімет­термен (Уақытша Сібір үкіметі, Уфа директориясы, Колчак үкі­меттері сияқты) келіссөздер жүр­гізіп, хат-хабар жазысады, азамат соғысы жылдарында қызылдарға қарсы күреседі. Бірақ одан күткендей нәтиже болмайтынын көргеннен соң 1920 жылдан бастап, Кеңес өкіметінің жағына шығып, «буржуазиялық маман» ретінде [[Ташкент|Ташкентте]]те, [[Қызылорда|Қызылордада]]да, [[Алматы|Алматыда]]да әр деңгейдегі шаруашылық мекемелерінде еңбек етеді.▼
▲[[1918 жыл]]ы бүкілтүркістандық ІV-ші мұсылмандар съезіне қатысып, онда жарияланған Түркістан («Қоқан») автономиясының премьер-министрі болып сайланады.
 
[[1925]]-[[1926 жыл]]дары жылдары жаңа ас­тана Қызылорда қаласын көрік­тендіру жүйесінің бас инженері болып тұрғанда қаланы сумен қамтамасыз ету жолын және көптеген жаңа объектілер салу ту­ралы ұсынады.▼
▲[[Түркістан автономиясы]]н Кеңес өкіметі күшпен талқандағаннан кейін М. Тынышбаев Алашорда қайраткерлерімен бірге сол кезде бірінен соң бірі құрылып жатқан көптеген әр түрлі үкімет­термен (Уақытша Сібір үкіметі, Уфа директориясы, Колчак үкі­меттері сияқты) келіссөздер жүр­гізіп, хат-хабар жазысады, азамат соғысы жылдарында қызылдарға қарсы күреседі. Бірақ одан күткендей нәтиже болмайтынын көргеннен соң 1920 жылдан бастап, Кеңес өкіметінің жағына шығып, «буржуазиялық маман» ретінде [[Ташкент]]те, [[Қызылорда]]да, [[Алматы]]да әр деңгейдегі шаруашылық мекемелерінде еңбек етеді.
 
[[1926 жыл]]дан жылдан бастап [[Тұрар Рысқұлов|Тұрар Рысқұловтың]]тың қолдауымен [[Түркістан-Сібір жолы|Түркістан-Сібір жолын]]н салуға қатысады.▼
▲1925-[[1926 жыл]]дары жаңа ас­тана Қызылорда қаласын көрік­тендіру жүйесінің бас инженері болып тұрғанда қаланы сумен қамтамасыз ету жолын және көптеген жаңа объектілер салу ту­ралы ұсынады.
 
Сталиндік зобалаңда ол [[1930 жыл]]ы жылы 3 тамызда тұтқындалып, бес жылға сотталып Воронежге бес жылға жер аударылады.▼
▲[[1926 жыл]]дан бастап [[Тұрар Рысқұлов]]тың қолдауымен [[Түркістан-Сібір жолы]]н салуға қатысады.
 
Онда ауырып, оралғанымен [[1937 жыл]]ы жылы қараша айында қайта тұтқындалады да, [[1937 жыл]]ы жылы [[Ташкент]] түрмесін­де "[[Халық жауы]]" деген желеумен атылады.▼
▲Сталиндік зобалаңда ол [[1930 жыл]]ы 3 тамызда тұтқындалып, бес жылға сотталып Воронежге бес жылға жер аударылады.
 
[[1959 жыл]]дың жылдың 29-қыркүйегінде Мұхаметжан Тынышбаев [[Қазақ КСР]]-сы [[Жоғарғы сот|Жоғарғы сотының]]ының, және де [[1970 жыл]]ы жылы [[КСРО]] прокуратурасы мен Түркістан әскери округының прокурорының шешімімен ақталып шықты.<ref> Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN: 978-601-01-0268-2 </ref>▼
▲Онда ауырып, оралғанымен [[1937 жыл]]ы қараша айында қайта тұтқындалады да, [[1937 жыл]]ы [[Ташкент]] түрмесін­де "[[Халық жауы]]" деген желеумен атылады.
==Пайдаланған әдебиет==
<references/>
 
▲[[1959 жыл]]дың 29-қыркүйегінде Мұхаметжан Тынышбаев [[Қазақ КСР]]-сы [[Жоғарғы сот]]ының, және де [[1970 жыл]]ы [[КСРО]] прокуратурасы мен Түркістан әскери округының прокурорының шешімімен ақталып шықты.
 
== Сілтемелер ==
Line 82 ⟶ 69:
[[Санат:1937 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:Саяси қуғын-сүргін құрбандары]]
{{Stub: Тұлғалар}}
▲{{cleanup}}{{wikify}}
 
[[ru:Тынышпаев, Мухамеджан Тынышпаевич]]
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Мұхаметжан_Тынышбайұлы» бетінен алынған