Жалайыр: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
Тег: VisualEditor Mobile edit Mobile web edit
Өңдеу түйіні жоқ
Тег: VisualEditor Mobile edit Mobile web edit
2-жол:
 
==Тарихы==
Жалайырдың шын аты ''Қабылан'' екен. Аңыз бойынша, жабайы құланның жалын айырып, содан жалайыр атанған. Жалайыр сырманақ, шуманақ, бірманақ болып үшке бөлінеді. ''Шуманақтан — андас, мырза, қарашапан, орақты, ақбұйым, қалпе, сыпатай'' аталары тарайды. Сырманақтан: арықтыным-байшегір, балғалы, қайшылы, күшік тарайды. Бірманақтан тек сиыршы (байбөген) тарайды. Кейбір шежірелерде бірманақтың аты аталмай, сиыршыны сырманаққа жатқызады. Осыдан келіп он екі ата жалайыр атанған. Сырманақ, шуманақ атаулары [[Сыр]] мен [[Шу]] өзендерінің бойын жайлағандықтан шыққан делінеді. Ал бірманақ жеке-дара, жалғыз дегенді білдіреді. Кейбір шежірелерде жалайырдан шыққан, бір атадан тараған арықтыным-байшегірді екі атаға бөліп, ''он үш ата жалайыр'' деп аталады. Аңыз бойынша, қазіргі [[Қызылорда облысы]]ндағы [[Шиелі (Қызылорда облысы)|Шиелі]] ауылына таяу жердегі ''Оқшы ата'' (Мерген ата) қорымы жалайырға кіретін орақтының арғы атасы Орақ батырдың лақап аты екен. Кейінгі ұрпақтары оны әулие санап, атын тура атамаған көрінеді.11 ғасырда бұл топ Цзубу одағының құрамында Хэрлэннің төменгі сағасында қидан, шүршіттермен қанаттас тұрды. 9 ғасырдан бастап жалайырлар он рулы “жат жалайыр” тайпасы атанып кетті. Олар: жат, тоқырауын, кунк сауыт, құмсауыт, урьяат (Рашид әд-Дин “ұят” деп көрсеткен), нилқан, құрқын, және шаңқұттулангит (төлеңгіт), тури (төре) деп аталады.
Рашид әд-Диннің пайымдауынша, жалайырдың саны көп болған тайпа. Қадырғали Жалайыридің пайымдауынша, жалайырлар “Келуран (Хэрлэн) деген жерді мекендеді. Жетпіс күрен құрылды, әрбір күренде мың үйлік тайпа бар еді” дейді. (Д.Оссон, А. Березин).
1190 жылы ''Тэмужин'' ([[Шыңғыс хан]]) мен ''Жамуха'' арасында болған “он үш күрен шайқасында” жалайырлар ''Тэмужиннің бесінші күрені'' болып аттанады. Сөйтіп олар әрдайым [[Шыңғыс хан]]мен бірге болды. [[Шыңғыс хан]]ның әскери құрамында жалайырлар елеулі орын алды. Олардың арасынан әйгілі қолбасшы Төлегет бай Гун гуа ұлы Мұқылай шыққан. 1206 жылы [[Шыңғыс хан]] өз мемлекетінің шаңырағын көтеріп, елін 95 мыңдыққа бөлгенде Мұқылай бірінші мыңдықты басқарды. Оның аты еліне еңбегі сіңген 88 қайраткердің ішінен үшінші болып аталған. [[Шыңғыс хан]] мемлекетінің тоғыз қолбасшысы (өрлөг), ішкі тоғыз төресінің төбе төресі де осы Мұқылай болды. Ол әуелі уаң (тайпа, өлке билеушісі), одан кейін го ван (ұлыс билеушісі), соңынан хуй ун чинсан тәйші лауазымына ие болды.
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Жалайыр» бетінен алынған