Аристофан: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Аристофан''' (б. з. д. 445—385445-385 жылдар шамасы) — «комедияның атасы» болып саналады. Аристофан 44 комедия жазған. Олардан толық сақталғаны 11.

Аристофанның басқа [[комедия]]ларынан 900-ге жуық ұсақ үзінділер, фрагменттер ғана калған. Аристофан комедияларының тақырыбы — әлеуметтік теңсіздікті, идеялық ағымдарды күшейтіп, Афины[[Афина]] [[Демократия|демократиясының]] дәстүрлі негізіне нұқсан келтіретін [[соғыс]] саясатын сынау болды. Аристофан соғысқа қарсы болды, бейбітшілікті аңсады. Ол тек шаруалардың ғана емес, бүкіл Грекияның мүддесін айлады. Аристофан комедиялары халықтың [[театр]] формаларымен тағыз байланысты еді. Оның кейіпкерлері адам мінезінің бір қырын ғана алған және ол оны өткір, гротескілі түрде көрсетеді. Сонымен қатар [[Актер|актерлер]] [[Көрермен|көрермендерді]] күлдіру үшін [[шарж]], пародия, буффонадаңыбуффонаданы кең пайдаланды.

Аристофанның ең жақсы саяси комедиясы б. з. д. 424 жылы қойылған ''"Салт аттылар"'' (салт аттылар — АфиныАфина әскерінің ақсүектерақсүйектер бөлігі) болды.

[[Сурет:Thalia sarcophagus Louvre Ma475.jpg|thumb|left|музаМуза]]

Эллинизм дәуірінде театр қоғамдық-саяси тақырыптан қол үзді. "Жаңа аттикалық комедия" (Менандр, т. б.) тек үй ішіндегі қарым- қатынасты, жеке адамның күйініш-қасіретін берумен шектелді. Эллинистік дәуірде кең тараған тұрмыстық, [[пародия]]лық, [[сатира]]лық шағын көріністер — мимдер, — Грекияда ерте кезден-ақ орындалып келді. [[Мим]] актерлері маскасыз ойнады. Мұнда әйелдер де қатысты. Эллинистік дәуірде [[мифология]]лық сюжетке кұрылған [[пантомима]]лық би сауықтары да тарады. [[Театр]] халықтың тәрбиешісіне айналып, Эллада азаматтарының еркін көзқарасы мен сенімін қалыптастырды. Грек трагедиясы мифтік тұлғалар арқылы халықтың сыртқы жаулармен саяси теңдік, [[әлеуметтік әділет]] жолындағы қаһармандық күресін бейнеледі. [[Трагедия]] [[Кейіпкер|кейіпкері]] қаза тапқанымен, көрермендер көңілінде мақтаныш сезім, тағдырдың қатал, ырыққа көнбейтін күштеріне қарсы тұра алатын адам қабілетіне деген сенім ұялататын. Ол адамның жеке басының еркін өсуіне бөгет жасайтын күштерді күйретуге тырысты, сол күрес көрермендерді таңыркатты. Трагедиялық кейіпкер гректерге өнеге болып, олардың бойында адамгершілік парасат сезімдерін, азаматтың биік этикалық асыл қасиеттерін нығайтты. Грекияның театр мәдениеті [[дүниежүзілік]] театрдың дамуына зор әсер етті. Күрделі қоғамдық-саяси, [[философия]]лық және [[этника]]лық мәселелерді қозғау, [[зорлық]] пен [[Езгі|езгіге]] қарсы күресу, көрермендердің ой-санасын тәрбиелейтін қаһарман тұлғалар жасай білу, осының бәрі — Ежелгі Грекия театр өнерінің өміршең куатын танытты.<ref>Өнер: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы

Оның өмірі жөнінде нақты мәліметтер аз. Аристофан Пандион жанындағы Кидафин (Кидатенайон) округінде шамамен б. з. б. 445 жылы дүниеге келген, ал шамамен б. з. б. 385 жылы қайтыс болған деп көрсетіледі.

Әкесінің аты – Филипп, анасының аты – Зенодора. Кей деректерде Аристофанның Филипп, Арар, Никострат, Филетр есімді ұлдары болған және олар комедия жанрының ақындары делінеді. Зерттеушілердің кейбірі Аристофанның афиндық азамат екендігіне күмән келтіреді. Оны Эгинеде, Родоста, енді бірі Египетте дүниеге келген дейді.<ref>Античная литература. Анпеткова-Шарова Г.Г., Чекалова Е.И. –Л., 1981</ref> Эгинелік азамат деген пікір Аристофанның бұл жерде үй-жайы болғандықтан айтылған болуы да ықтимал. Бірақ, [[Антикалық дәуір|антик дәуірінен]] бізге жеткен жазбалар Аристофанның АфиныАфина қаласының тең құқылы азаматы болғанын дәлелдейді.

Аристофанның бүкіл жан-тәнімен афиндық [[ақын]] болғандығы оның [[Тіл (лингвистика)|тілінен]], [[Ойлау|ойынан]], тіпті [[Темперамент|темпераментінен]] де байқалып отырады. «Ахарндықтар» шығармасындағы ақынның келтірген мәліметтеріне сүйеніп, ол клерух, яғни Эгине аралындағы афиндық [[колонист]] болған деген де болжам бар.<ref>О.Е.Людинина. Античная литература. Пропедевтика. Пособие для студентов. Алматы, 2007, стр. 99. ISBN 9965-734-61-5</ref>

Б. з. б. ІV ғасырдың басынан сақталып қалған жазба деректе, Аристофанның Пандионид бесжүздік Кеңес мүшесі болғандығы айтылады. Комедиограф өмірінің көп бөлігі Пелопоннес соғысы кезеңімен тұспа-тұс келеді. Ол Перикл дәуірі демократиясын жақтаушылардың бірі әрі орта шаруалы жериеленушілердің көзқарасын қолдаушы болды. Оның комедияларының соғысқа қарсы бағытта жазылып, [[Саудагер|саудагерлер]] мен [[Өнеркәсіпші|өнеркәсіпшілер]] құрып отырған «[[Радикалшылдық|радикалды]] демократиялық» [[Үкімет|үкіметке]] деген [[Оппозиция|оппозициясының]] өткір болу себебі де осыдан.

Аристофан жазуды ерте бастаған. Сондықтан оның «Тойлаушылар», «Вавилондықтар», «Ахарндықтар» атты алғашқы шығармалары (б. з. б. 427-425 жж.) актер Каллистраттың атынан жарияланған. Аристофан актер ретінде де танылған. Ол өзінің «Салт аттылар» комедиясында Пафлагондық-Клеонның рөлін ойнаған. Бізге жеткен «Байлық» атты комедиясынан кейін де Аристофан «Кокал», «Эолосикон» атты драмаларын жазады. Бірақ бұл екі драмасы бізге жеткен жоқ. Оны Аристофанның қазасынан кейін ұлы Арар сахналаған. Кей деректерде бұл екі драмасын Аристофан ұлы Арардың есімі театрлық ортада танымал болу үшін оған сыйға берген делінеді.

Аристофан 40-тан аса комедия жазғанымен, бізге 11 еңбегі ғана жеткен. Хронологиялық тәртіп бойынша келтірсек: «Ахарндықтар» - 425 жыл, «Салт аттылар» - 424 жыл, «Бұлт» - 423 жыл, «Аралар» - 422 жыл, «Бейбітшілік» - 421 жыл, «Құстар» - 414 жыл, «Лисистрата» - 411 жыл, «Фесмофорлар мейрамындағы әйелдер» - 411 жыл, «Бақалар» - 405 жыл, «Халық жиналысындағы әйелдер» - 392 немесе 389 жыл, «Байлық» - 388 жыл. Сонымен қатар, Аристофан комедияларының мыңдаған фрагменттері жеткен.

Дүниежүзілік Бейбітшілік Кеңесінің ұсынысымен бүкіл ілгерішіл адамзат 1954 жылы Аристофанның 2400 жылдық мерейтойын атап өтті.<ref>Шетел әдебиетінің тарихы. Қобланов Ж.Т. Алматы, ҚР Жоғары оқу орындарының қауымдастығы, 2011. ISBN 978-601-217-161-7</ref> Аристофанның «Лисистрата», «Фесмофорлар мейрамындағы әйелдер» атты комедияларын [[Мүсілім Базарбаев]] [[Қазақ тілі|қазақ тіліне]] аударды.<ref>Аристофан. Лисистрата. Фесмофорлар мейрамындағы әйелдер. Аударған М.Базарбаев. Алматы, «Өнер» баспасы, 1991, 166-бет</ref>

Ғалым, аудармашы [[Мүсілім Базарбаев|М.Базарбаев]]: «Ескі дүние әдебиет үлгілерін қазақ тіліне аудару етене іске айналғаны құп. [[Грек әдебиеті|Грек әдебиетінің]] кейбір нұсқалары қазақ тілінде жарық көрді. Бірақ [[Гомер]], [[Эсхил]], [[Гесиод]], Аристофан дүниелері қозғалмастан жатыр. Сондай-ақ, [[Сократ]], [[Аристотель]] бастаған бір қауым ойшылдардың шығармалары да аударылған жоқ. [[Геродот]], [[Фукидид]] сияқты шежірешілердің де жайы солай» деп антикалық мұралардың қазақ тіліне тәржімалану жайының мәз еместігіне көңіл бөле отырып, комедиографтың «Лисистрата», «Фесмофорлар мейрамындағы әйелдер» атты екі комедиясын қазақ тіліне аударып жариялайды. [[Афина]] мен [[Лакония]] арасындағы ұзақ жылдарға созылған соғысты тоқтату үшін айлаға көшкен әйелдердің наразылық әрекетіне арналған «Лисистрата» комедиясына ғалым: «композициясы жағынан «Лисистрата» Аристофанның өзіндік шешімін тапқан айтулы шығармаларының бірі болып табылады. Ақын барлық дәстүрлі тәсілдерді қолдана отырып, өзінің идеялық мақсатын жүзеге асыруға ұмтылған. Басқа комедияларына қарағанда, мұнда хор пьесаның аяғына дейін қатысып, шешуші роль атқарады. Парабасада [[Корифей|Корифейдің]] алғы сөзі жоқ. Қос-қостан төрт шумақ берілген, олар симметриялы болып келеді: олар екі [[ода]], екі [[ант-ода]]; екі [[эпиррема]], екі [[антиэпиррема]]. Мұнда басқа комедиялар сияқты көріністердегі оқиға [[Агон|агонмен]] ғана шектеліп қоймайды, аяғына дейін, яғни агоннан кейін де өрістей береді» деп [[Пьеса|пьесаның]] құрылысын, мақсатын, ондағы хордың рөлін анықтап береді.<ref>Аристофан. Лисистрата. Фесмофорлар мейрамындағы әйелдер. АуданыМ.Базарбаев. Алматы, Өнер, 1991ж. 159-бет</ref>

Аристофан ескі-ақсүйектік көзқарасты да, [[сопылық]] немесе [[Демократия|демократиялық]] көзқарасты да ұстанған жоқ. Ол мықты, тұрақты [[Егіншілік|егін шаруашылығы]] идеалдарын жақтады. Аристофан демократия көсемдерінің [[Милитаризм|милитаризмін]] («Ахарндықтар», «Салт аттылар», «Фесмофорий кешіндегі әйелдер», «Бейбітшілік»), афиндық теңіз [[Экспансия|экспансиясын]] («Вавилондықтар» т. б.), демократия радикализмін (әсіресе Клеонды өлтіре әшкерелейді), қала [[Өркениет|цивилизациясын]] («Аралардағы» даукестікті, «Ахарндықтардағы» сауда- саттықты), азаматтардың ештеңе істегісікелмей, бойкүйездікке ұрынуын сынға алып, сопылық ағартушылық іліміне («Бұлттар»), байларды байыған үстіне байытып, шаруаларды тақыр кедейлерге айналдырған әскери демократия көсемдеріне ашық түрде қарсы шығады. Әсіресе, ақша [[Фетишизм|фетишизмін]] жек көріп, қоғамды одан арылтуға талаптанады.<ref>Античная литература. Под ред. Проф.А.А.Тахо-Годи. Второе издание, переработанное. М., 1973. 161-стр.</ref>

Аристофанның тағы бір ерекшелігі – антропоморфтық мифологияға өткір сын айтуында. Антик әдебиетінде Лукианға (б. з. б. ІІ ғ.) дейін ешкім де құдайлар мен батырларды бұлайша келемеждеп, мазаққа айналдырған емес.

Аристофанның [[Атеизм|атеизмі]] деген мәселе әлі де ашық күйінде қалып отыр.

[[Виссарион Григорьевич Белинский|В. Г. Белинский]] Аристофанды «ежелгі Грекияның соңғы ұлы ақыны» деп таныды.<ref>Белинский В.Г. Полное собрание сочинении. Москва, 1955, Том 8, стр.90.</ref> Оның шығармаларына деген қызығушылық ХУІІХVІІ ғасырда [[Германия]] мен [[Франция]] әдебиетінде көрініс тапса, ХУІІІХVІІІ ғасырда Свифт, [[Филдинг]], [[Гете]] еңбектері арқылы жалғасын тапты.

Аристофан туындыларына ғалым [[Жанат Әскербекқызы Аймұхамбетова|Ж. Әскербекқызы]]: «бірқатар шығармаларында басынан аяғына дейін тұнып тұрған тәлім-тәрбие, адамдарды адамгершілікке баулу мәселесі қозғалып, автордың айтар ойынан ізгілік исі аңқып тұрады. Аристофанның ең маңызды сатиралары – әдеби пародияға өте ұқсас. Комедиялық образдардан жазушының өз характерін, мінезін, көркемдік бейнесін толық аңғаруымызға болады. Аристофан – өмірде болған, көзімен көрген жайттарды ғана қағаз бетіне түсіріп отырған. Сондықтан оның барлық шығармаларынан тарихи дәлдікті аңғарамыз. Әдебиет тарихын зерттеуші ғалымдар көне грек әдебиетінің өкілдері туралы көптеген мәліметтерді Аристофан комедияларына сілтеме жасай отырып пайдаланып жүр. Аристофан комедиялары тез, шапшаң оқылуымен, оқиғасының мәнділігімен, сюжетінің саздылығымен, тақырыбының алуан түрлілілігімен ерекшеленеді. Комедияларының басты кереметі кейіпкерлері қай уақытта болсын табан астында тауып айтылған әзілдің арқасында қиыннан жол тауып кетіп отырады. Көп жағдайда автор комедияның ерекше мағыналық типін көрсетуге тырысады» деп толымды пікір білдіреді<ref>Антик заман драматургиясы. Эсхил, Софокл, Еврипид, Аристофан, Менандр. «Әлем әдебиеті» кітапханасы. Астана: Аударма, 2009. -592 бет.</ref>.