Халел Досмұхамедов: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

[[1883]] жылы сәуірідің 24 бұрынғы [[Орал облысы]], [[Гурьев |Гурьев уезі]], [[Тайсойған Құмы|Тайсойған бо­лысы]], (қазіргі [[Атырау облысы]] [[Қы­зылқоға ауданы]]) [[Тайсойған Құмы|Тайсойған]] құмында №4 ауылында дүниеге кел­ген.

Ағасы Дәулетүмбет Машақұлының ықпалымен әкесі Досмұхамед ауыл молдасынан хат таныған Халелді жергілікті орыс қазақ мектебіне береді. Мектепті жақсы бітірген Халел 1894 жылы [[Теке (қала)|Теке]] қаласындағы Орал әскери-реалдық училищесінің даярлық класына қабылданып, оны үздік бітіреді де, тағы бір жылға қосымша класта оқуға қалдырылады.

[[1905]] жылы [[Орал]] қаласында бес облыстың делегаттары жиналған съезде кадеттер партиясының жергілікті бөлімшесі құрылған. Қазақ конституциялық-демократиялық пар­тиясының 9 адамнан тұратын Орталық комитетіне [[Қаратаев Бақытжан Бейсәліұлы|Б.Қаратаев]], [[М.Бақыткереев­|М.Бақыткереев­тер­мен]] бірге сайланды.

[[1909]] жылы академияны үздік дәрежелі дәрігер атағымен, Алтын медальмен бітіріп, офицер ретінде кесімді мерзімдегі әскери міндетін өтеуге жіберілді. Алдымен [[Пермь]] губерниясында, кейін 2-Түркістан, 2-Орал қазақ-орыс атқыштар батальонында әскери кіші дәрігерлік қызмет атқарды.

[[1912]], [[1913]] және [[1915]] жылдары оба індетіне қарсы күрес ісіне қатысты. Бұл еңбектері үшін Им­ператорлық қола медальмен марапатталды.

[[1913]]-[[1918|18]] жылдары «[[Қазақ]]» газетінде «[[Тамыр дәрі хақында]]», «[[Сары кезік — сүзек]]», «[[Жұқ­палы ауру хақында]]» сынды кәсіби, әлеу­мет­тік-саяси тақырыптарда мақалалар жариялап, өзіндік ой-пікірін білдіріп тұрды. «[[Как бороться с чумой среди киргизского народа]]» ([[1916]]) деген кітабы өз кезеңінде оба індетіне қарсы күрестің әдіс-тәсілдерін түгел қам­тыған еңбек болды.

Ресейдегі [[Ақпан төң­керісі|Ақпан төң­керісінен]] кейін қазақ даласында облыстық, жалпы қазақ съездерін ұйымдастырып, өткізуге атсалысты. Сәуір айында 800-ден аса делегаттың қатысуымен өткен Орал облыстық қазақ съезінде [[Ж.Досмұхамедов, Жаһанша|Ж.Досмұхамедовпен]] бірге «[[Орал облысының далалық бөлігін басқарудың уақытша ережелері]]» атты жергілікті және облыстық деңгейдегі басқару жүйесін толық қамтыған заң жобасын ұсынып, оған делегаттар бірауыздан дауыс берді.

[[1917]] жылы ІІ жалпықазақ съезінде жарияланған [[Алашорда]] үкіметі — Ұлт кеңесі құрамына сайланды. [[Алаш]] қайраткерлерімен бірге бірінші кезекте халықты бүліншіліктен қорғайтын ұлттық әскер — халық мили­циясын жасақтауға, [[Алаш]] қорын құруға, елден алым-салық қаражат жинау ісіне күш салды. Уақытша үкіметтен билікті күшпен тартып алған большевиктердің үстемдігі нығайған тұста, Кеңес үкіметінің басшысы [[Ленин, Владимир Ильич|В.И.Ленинмен]], Ұлт істері жөніндегі халық комиссары [[И.В.Сталин, Иосиф Виссарионович|И.В.Сталинмен]] бетпе-бет келіссөздер жүргізеді. Большевиктер Кеңес өкіметін толық мойындап, сөзсіз бағынуды талап етсе, олар [[Алашорда|Алашордаға]] ішінара билік беру (заң шығару, атқарушы билік, сот жүргізу, өз әскері болу), қазақтар шоғыр­ланған жерлерді түгел қазақтарға қайтару, әр жерде кеңес органдары тұтқындаған алаш қайраткерлерін түрмеден босату, оларды қудалауды тоқтату, қаржылай көмек беру сияқты маңызды мәселелерді өткір қоя білді.

1918 жылы [[Жымпиты]] қаласында өткен [[Орал]] өңірі қазақтарының 4-съезінде Қазақстанның бүкіл батыс өңіріне ықпал етерлік ұлттық-территориялық құрылым — «[[Ойыл уәлаяты уақытша үкіметін]]» жария­лауға қатысты. Сол жылы қыркүйек айының ортасында Кеңес өкіметіне қарсы күштердің Уфа директориясын жариялау мәжілісіне жиналған Алашорда қайраткерлері бұл құрылымды қолдап, оған «[[Алашорданың батыс бөлімшесі]]» деген ат берді. Осы кезеңде Халел Алашорданың атты әскерін ұйым­дас­тырып, [[Самара|Самарадағы]] Комуч үкіметінен қару-жарақ алуға, Ұлттық банк ашуға, баспахана, «[[Еркін қазақ]]» газетін шығаруға көп еңбек сіңірді.

[[Алашорда]] таратылғаннан кейін басқа қазақ зиялылары секілді Халел де жаңа өкіметтің жұмысына тартылады.

[[1920]] жылы 21 тамызда [[Түркістан]] рес­публикасы халық ағарту комиссариаты жаны­нан Түркістан халықтарының оқу-ағарту, мәдени Һәм ғылыми мұқтаждарын өтеу үшін арнайы ұйымдастырылған Білім комиссия­сының мүшелігіне, кейін төрағалығына сайланды. [[Ташкент|Ташкенттегі]] халық ағарту институтында оқытушысы болды.

Ол «[[Табиғаттану]]», «[[Жануарлар]]», «[[Адамның тән тірлігі]]» (қазақша орысша жаратылыстану сөздігі), «[[Оқушы­лардың денсаулығын сақтау]]», «[[Дене бітімі және оның жұмысы туралы әңгімелер]]», «[[Сүйектілер туралы]]» т.б. оқулықтар мен ғылыми еңбектер жазды.

Ол қазақ халқының тілі мен әдебиетіне, тарихына қатысты материалдар жинақтап, тілдің дыбыс жүйесінің өзекті мәселесі — сингармонизм заңын зерттеді, «[[Қазақ-қырғыз тілдеріндегі сингармонизм заңы]]», «[[Шернияз шешен]]», «[[Алаш не сөз]]», «[[Бұқарадағы Көгілташ медресесін салу туралы әпсана]]», «[[Тіллә-Қары мен Ширдор медреселерін салғызған Жалаңтөс батыр шежіресі]]», «[[Диуани лұғат ат-түрік]]», «[[Кенесарының соңғы күндері]]», «[[Қазақ әдебие­тінің тарихы]]» сияқты, т.б. ғылыми-теориялық еңбектер жазып қалдырды. «[[Мұрат ақын сөзі]]», «[[Исатай — Махамбет]]», «[[Аламан]]» жинақтарын шығарды.

1924 жылы [[Ресей Ғылым Академиясы|Ресей Ғылым Академиясының]]ның Орталық өлкетану бюросының корреспондент-мүшесі болып сайланады, осы жылы Түркістан халық ағарту комиссариаты атынан Орынборда өткен қазақ білімпаздарының, Мәскеудегі Бүкілре­сей­лік денсаулық сақтау қызметкерлерінің съез­деріне қатысты.