Аюлар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш мен аюлар туралы ақпарат қостым
Тег: Reverted
ш Маратов Жанасыл Балқанұлы (т) өңдемелерінен Ташметов шахрух соңғы нұсқасына қайтарды
Тег: Rollback Disambiguation links
24-жол:
 
Олардың дене бітімі шомбал, басы үлкен, құлағы кішкентай, құйрығы қысқа (қалың жүнінен көрінбейді). Жүні бір түсті, қоңыр, қара не ақ, аяғы бес саусақты, тырнақты болады. Иіс сезу қабілеті жақсы жетілген. Қазір олардың [[ақ аю]], [[ақтөсті аю]], [[қоңыр аю]], [[барибал]], [[ерінді аю]], [[малай аюы]], [[көзілдірікті аю]] және [[үлкен панда]] деген 8 түрі кездеседі. Ақ аю [[Солтүстік Мұзды мұхит]] жағалауында тіршілік етеді. Оның дене тұрқы 3 м-дей, салмағы 400 – 700 кг-дай. Суда өте жақсы жүзеді, сүңгиді, табаны жүнді болғандықтан мұз үстінде таймайды. Ит балықпен, әсіресе [[каспий итбалығы]]мен (нерпа) қоректенеді. Ақ аю екі жылда бір балалайды, [[қонжық]]тары енесімен ''1,5 жылға'' дейін жүреді. Ақ аю Халықаралық табиғат қорғау одағының «[[Қызыл кітап|Қызыл кітабына»]] енгізілген (1976 жылы). Ал Қазақстанда [[Тянь-Шань]], [[Жоңғар Алатауы]], [[Тарбағатай]], Сауыр және [[Алтай тауы|Алтай тауларында]] аюдың 2 түр тармағы ([[қоңыр аю]], [[Тянь-Шань қоңыр аюы]]) мекендейді. Қоңыр аюдың дене тұрқы 2 м-дей, салмағы 150 – 200 кг-дай, түсі қоңыр, қара қоңыр болады. Өзінің мінез құлқы жағынан бейқам, момын, қорқақтау келеді, [[орман]] ішінде адам көзіне көрінбейді. Ол адамның өмірі үшін қауіпті емес. Қорек талғамайды. Аюлар үш жасында жыныстық жағынан жетіледі. Ұйығуынан 7 ай өткен соң, 2 – 4 қонжық табады. Қаңтар, ақпан айларында жаңа туған қонжығының салмағы 300 – 600 г болады. Енесінің сүтімен ''4,5 – 5,5 айға'' жуық қоректенеді, бір-екі жыл енесімен бірге жүреді. Аюлар 30 – 40 жылдай тіршілік етеді. Буаз аю жеке жүреді, қыста үңгірінде жалғыз жатады. Күзге таман бойына 50 кг-ға жуық май жинап, қатты семіреді де, қысқа қарай ұйқыға кетеді. Егер қажетті май қорын жинай алмаса, ұйқыға жатпайды. Аю – бағалы аң. Ол [[май]]ы және [[шипа]]лық қасиеті бар [[өт]]і үшін ауланады. Семіз аюдан 120 кг ет, 50 кг-дай витамині мол май алуға болады. Аю жабайы [[тұяқ]]ты аңдарға, үй малдарына, сондай-ақ адамға да шабуыл жасайды. [[Бал омарта]]cына түсуді жақсы көреді. Қоңыр аюлар кәсіптік аң ретінде ауланып келді. Қазір оларды аулауға тыйым салынған.<ref>Қазақ энциклопедиясы</ref>
[[Сурет:Ursus maritinus.jpg|thumb|left|200px|[[Ақ аю]]]]
 
Аюдың кейбір өнімдері [[халықтық медицина]]сында қолданылады. Аюдың етін кептіріп алып, суға аздап езіп ішкізсе, адамның көптеген ауруларына дауа деп есептеледі. Мұндай ем түрі ыстықты түсіреді, жараны тез жазады, кокжөтелге, шиқан, сыздауық шыққанға, бала денесіне шыққан бөртпеге және сары ауруға қарсы ем ретінде саналады. Мәлімет берушілердің айтуына қарағанда, Аю етін асқазан қыжылдау, кекіру сияқты ауруларға қарсы ем ретінде де қолданылады. Оны кебірек жесе денені қыздырып, қан қысымын көтереді. Аюдың қыртыс майын боршалап, жел-қүздан болған буын ауруына, саусақтардың арасына шыққан [[қиғақ]]қа (теміреткі тәрізді) қыздырып тартады. Ұйқысы қашып жүрген адам иленген теріні жамылып жатса тыныштанады. Аю терісінің үстіне бір ұйықтап тұрса ұйқысы Аюдікіндей болады деп ырымдайды.<ref> Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2 </ref>
==Аюлар – өрмелегіштер және жүгіргіштер==
Өздерінің ауыр денелеріне қарамастан, аюлар өте жақсы өрмелеп, жүгіреді. Олар сағатына 55 км-дей жылдамдықпен зымырап жүгіре алады. Олар жемістерді алу үшін немесе жауларынан құтылу үшін ағаштарға өрмелеп шығады. Қара аюлардың көбі өте жақсы өрмелейді. Көзілдірікті аю ағаш басында өмір сүретін аюлар қатарына жатады. Бұл аюлар ағаштардың басына жапырақтардан ұя жасап, сол жерде қоректеніп, ұйықтап, уақыттарының көбін сонда өткізеді.
==Қысқы ұйқы==
Көптеген аюлар қыстыгүні қорек азайған кезде қимылсыз күйге көшеді. Қимылсыз күй дегеніміз –аюлардың апанда ыңғайланып алып ұйқыға кетуі. Бұл кезеңде аюлардың жүрек соғысы бәсеңдейді, дене температурасы төмендеп, ас қорытуы баяулайды, өте аз энергия жұмсайды. Аюлар ұйқыға күзде дайындала бастайды. Олар өте көп қоректеніп, көп салмақ жинайды. Кейбір қоңыр аюлар қор жинау үшін күніне 40-45 кг шамасында тамақ жейді. Осы май болып жиналған энергияны қыстап шығу үшін пайдаланады.Қара аюдың қонжығы ағашқа өрмелеуде
==Қоректенуі==
Аюлар етпен қоректенетін жыртқыш аң болғанымен, жемістерді де жей береді. Кейбір аюлар өлген жануарлардың қалдықтарымен де қоректенеді. Аюлар қынамен, тамырлармен, жаңғақтармен, жеміс-жидектермен, теңіз балдырларымен, шөптермен, балмен, құрттармен, қырықбуындармен және құмырсқалармен қоректенеді. Қара аю сияқты кейбір аюлар жануарларға шабуыл жасамайды, қоңыр аю және ақ аюлар – өте жақсы шабуылдағыштар. Кейбір қоңыр аюлар судан балықты өте жақсы ұстайды, олар ағысқа қарсы жүзген балыққа да құмар болады
==Аюлардың сегіз түрі==
Аюлардың сегіз түрі белгілі, олар: Азия қара аюы, қоңыр аю, Солтүстік Америка қара аюы, панда, ақ аю, ерінді аю, көзілдірікті аю және Малай аюы.Қысқы ұйқы Көптеген аюлар қыстыгүні қорек азайған кезде қимылсыз күйге көшеді. Қимылсыз күй дегеніміз –аюлардың апанда ыңғайланып алып ұйқыға кетуі. Бұл кезеңде аюлардың жүрек соғысы бәсеңдейді, дене температурасы төмендеп, ас қорытуы баяулайды, өте аз энергия жұмсайды. Аюлар ұйқыға күзде дайындала бастайды. Олар өте көп қоректеніп, көп салмақ жинайды. Кейбір қоңыр аюлар қор жинау үшін күніне 40-45 кг шамасында тамақ жейді. Осы май болып жиналған энергияны қыстап шығу үшін пайдаланады.Қара аюдың қонжығы ағашқа өрмелеуде18
==Қоңыр аю==
Қоңыр аюлар – ең үлкен аюлар. Олардың салмағы 635 кг­ға дейін жетеді. Кадьяк аюы, гризли және орыстың қоңыр аюы – қоңыр аюлардың түр тармақтары. Бұл аюлар Солтүстік Америкадан Еуропаға және Азияның кейбір аймақтарына дейін кеңінен тараған. Аюлардың ең көбі Ресейде кездеседі.
==Кадьяк аюы==
Кадьяк аюы (аляскалық қоңыр аю деп те аталады) – ең үлкен қоңыр аю. Оның үлкендігі ақ аюдың үлкендігіне кішкене ғана жетпейді. Бұл аю – Америка Құрама Штаттарының Аляскаға қарасты Кадьяк аралының жергілікті аңы.
==Көзілдірікті аю==
Көзілдірікті аю немесе Анд аюы – Оңтүстік Америкада кездесетін жалғыз аю. Бұлар – ең кішкентай аюлардың бірі. Бұл аюлардың көзілдірікті аю деп аталу себебі – олардың көздерін айнала қоршап тұрған ақ-сары түсті шеңбердің көзілдірік тағып тұрған сияқты көрініс беруінде. Көзілдірікті аюлар Анд тауларының басындағы ылғалды ормандарда өмір сүріп, тек қорек табу үшін ғана төмен түседі.
==Солтүстік Америка қара аюы==
Солтүстік Америка қара аюы немесе барибал аюы – Америка Құрама Штаттары мен Канаданың жергілікті аюы. Бұл АҚШ-тың 50 штатының 41-інде, Канаданың барлық провинциялары мен Мексиканың солтүстігінде кездеседі. Солтүстік Америка қара аюлары – осы өңірде кездесетін аюлардың ішіндегі ең кішкентайы. Бұл аюлардың терісінің түстері әр түрлі болады. Шығыста мекендейтін аюлардың түсі қаралау болса, батыста мекендейтін аюлардың түсі қара не қоңыр болып, кеуде тұстарында ақ жолақ болады.
==Ақ аю==
Ақ аюлар – ең үлкен аюлар. Олар Арктикада полюс бойынан Канадаға дейінгі алқапта кездеседі. Өмірлерінің көп бөлігін теңіз мұзында өткізетіндіктен, олар теңіз сүтқоректісі деп саналады. Ақ аюлар өте жақсы жүзеді және де су астынан екі минуттан аса шықпай тұра алады. Бұл аюлардың алдыңғы аяқтары қабыршақты болғандықтан, суда қолдарын жақсы еседі және де су өткізбейтін қалың жүні мен денесіндегі артық майы Арктиканың салқын суында өздерін жылы ұстауға көмектеседі.
==Гризли аюы==
Гризли аюы немесе қоңыр сұр түкті аю – иығы бүкірейген ерекше үлкен қоңыр аю. Гризлилер Солтүстік Америкада Канаданың батысында, Аляскада, Вайомингте, Монтанада, Айдахода және Вашингтонда кездеседі. Әдетте олардың түсі қара қоңыр болып келеді, алайда кейбіреулерінің түсі ашық сарғыш түстен қараға дейін болады. «Гризли» ағылшын тілінде «сұр, ағарған» дегенді білдіреді. Бұл аюлардың жүндерінің ұштары сұр түсті болады
==Ең үлкен етқоректі жыртқыштар==
Ақ аюлар – жердегі ең үлкен етқоректі жыртқыштар. Олар көбіне сақиналы нерпа мен теңіз қоянының еттерімен қоректенеді. Ақ аюлар – ең ірі жыртқыштар болғандықтан қойөгіз, солтүстік бұғысы, кішкентай кеміргіштер сияқты сүтқоректілерге және теңіз құстарына шабуыл жасайды. Кейбір кездері олар тіпті ақсеркелерге және сойдақтістілерге де шабуылдайды. Ақ аюлар сонымен қатар киттер мен сойдақтістілердің қалдықтарымен де қоректенеді.
 
== Дереккөздер ==
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Аюлар» бетінен алынған